Giz Bmz Federal Ministry for Economic Cooperation and Development

Artıq neçə illərdir ki, Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyəti (GİZ) azərbaycanlı hakimlər üçün inzibati hüquqa dair seminarlar keçirir. GİZ-in əsas eksperti Almaniyanın Karlsruhe şəhərindən olan cənab Dr. Peter Yakobdur. Təqaüdə çıxmamışdan əvvəl o, Almaniyanın Baden-Vürttemberq Federal Torpağının Manhaym şəhərində 2-ci instansiya inzibati məhkəməsinin tərkib sədri olub.

 

Cənab Dr. Peter Yakob Azərbaycanda keçirilən seminarlarda ona ən çox verilən sualları toplayıb və yazılı şəkildə cavablandırıb. Burada dərc olunan toplu hal-hazırda Azərbaycanın inzibati hüququna dair 250 sualı və onların cavablarını əhatə edir. Toplu ilə işlədikdə nəzərə almaq lazımdır ki, cavablarda söhbət müstəsna olaraq yalnız bir ekspert yanaşmasından gedir və həmin cavablar məcburi xarakter daşımır. Xüsusilə, bu hüquqi yanaşmanın Azərbaycan məhkəmələri tərəfindən paylaşılması və tətbiq edilməsi ilə bağlı GİZ heç bir öhdəlik daşımır.

Cənab Dr. Peter Yakobun cavabları ilə bağlı şərhlərinizi aşağıdakı elektron poçt ünvanına göndərə bilərsiniz: shakir.safarbekov@giz.de

 

Azərbaycan Respublikasının İnzibati Prosessual Məcəlləsinə dair suallar və cavablar

Dr. Peter Yakob (Almaniyanın Karlsruhe şəhəri) tərəfindən tərtib edilmişdir.

Qeyd:

Aşağıdakı suallar Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin (GİZ) Azərbaycan Respublikasında inzibati hüquq islahatlarının dəstəklənməsi məqsədilə həyata keçirdiyi çoxsaylı intensiv seminarlar zamanı meydana gəlmişdir. 1 yanvar 2011-ci il tarixdə qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının İnzibati Prosessual Məcəlləsi (bundan sonra İPM) inzibati orqanların hərəkətlərinə qarşı hüquqi müdafiə ilə bağlı tamamilə yeni qanun olmaqla yanaşı, Azərbaycanın hüquq təcrübəsini hələ ki, ciddi tapşırıqlar (problemlər) qarşısında qoyur. Azərbaycan Respublikasının İPM-i əsas etibarilə Almaniyanın İnzibati Məhkəmələr haqqında Qanununa (Almaniyanın İnzibati Prosessual Məcəlləsinə) əsaslandığı üçün bu vaxta qədər GİZ-in təşkil etdiyi seminarlarda inzibati məhkəmələrin hakimləri ilə müzakirə edilmiş problematik məsələləri və qaldırılmış sualları alman inzibati məhkəmə təcrübəsi nöqteyi-nəzərindən ümumiləşdirməklə onlara bir daha toxunmaq məqsədəuyğun hesab olunur. Daim yeniləndirilə bilən internet səhifəsində yerləşdirilmək vasitəsilə bu məlumatlar təkcə məhkəmələrin ondan istifadəsini deyil, həmçinin vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olanların və universitetlərin yeni yaradılmış inzibati-iqtisadi məhkəmələrin inzibati işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi və bu çərçivədə həll edilən problemlərlə tanış olmasını təmin edəcəkdir.

Təqdim olunan materialda əksini tapmış suallara „cavablar“ yalnız qeyri-məcburi xarakterli təkliflər və azərbaycanli hüquq tətbiqedənlərin gələcəkdə müvafiq sahə ilə bağlı həll variantı üçün düşüncə istiqamətləri kimi başa düşülməlidir.

Suallar İPM-in maddələrinə uyğun olaraq təsnif edilmişdir. Bir neçə qanun normalarının tətbiqi mümkün olan hissələrdə müvafiq olaraq daha əsas norma seçilmiş, digər hissələrdə isə yerdə qalan müddəalara istinad edilmişdir.

 

Bu rubrika sonuncu dəfə 21.01.2019-cu il tarixində yenilənmişdir. Yenilənmə çərçivəsində rubrikaya aşağıdakı əlavələr edilmişdir:

İPM ilə bağlı:

1.1-ci maddəyə dair 17, 18-ci suallar,

12-ci maddəyə dair 8-ci sual,

108-ci maddəyə dair 1-ci sual.

 

İİQ ilə bağlı:

82.2-ci maddəyə dair 1-ci sual.
İPM-in 1-ci maddəsi:

Sual 1: Dövlət mülki hüququn subyekti qismində çıxış etdikdə, mülki-hüquqi öhdəliklər daşıyırmı?

Cavab: Dövlət və onun inzibati orqanları öz məqsədlərinə nail olmaq üçün təkcə „İnzibati icraat haqqında“ qanuna əsasən publik-hüquqi (inzibati-hüquqi) qaydada deyil, həm də mülki-hüquqi formalarda hərəkət edə bilərlər. İkinci halda, dövlət mülki hüququn bütün digər subyektləri kimi fəaliyyət göstərir və həmin subyektlərə şamil olunan hüquqi qaydalar dövlətə də şamil olunur. Məlum olduğu kimi, mülki hüquqda müqavilə azadlığı prinsipi mövcuddur və orada publik hüquqda olduğu kimi, əlverişsiz müdaxilənin həyata keçirilməsi üçün qanuni əsasın (bax: „İnzibati icraat haqqında“ Qanunun 11.2-ci maddəsi) olması tələbi yoxdur. Lakin dövlətin bu öhdəliklərdən boyun qaçırması üçün mülki hüquqa əl atması təhlükəsinin mövcud olması səbəbindən Almaniyada bir prinsip təşəkkül tapıb ki, buna müvafiq olaraq dövlət mülki hüququn subyekti qismində çıxış etdiyi hallarda da əlavə hüquqi öhdəliklər daşıyır. Belə ki, dövlət, məsələn, alqı-satqı və ya enerji təchizatı müqavilələrinin bağlanması zamanı bərabərlik prinsipini poza, yaxud özbaşına şəkildə davrana bilməz. Bununla belə, sözügedən hüquq sahəsi üzrə mübahisələrə baxmaq səlahiyyəti əvvəlki kimi mülki məhkəmələrə aiddir.

 

İPM-in 1.1-ci maddəsi (inzibati məhkəməyə müraciət imkanı və İPM-in tətbiq dairəsi)

 

Sual 1: İPM-in 1.1-ci maddəsində İPM-in „inzibati mübahisələrə“ tətbiq edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu mübahisələri mülki və ya iqtisadi mübahisələrdən necə fərqləndirmək lazımdır və bu zaman hansı meyarlardan istifadə olunmalıdır?

Cavab: Publik (ümumi) hüquq və xüsusi hüquq (iqtisadi işlər də xüsusi hüquqa aiddir) kimi müxtəlif hüquq sahələrinin fərqləndirilməsi üzrə bütün hallar üçün məcburi qüvvəyə malik vahid düstur olmasa da, bunu asanlaşdıran bir sıra köməkçi meyarlar mövcuddur. Bu zaman mühüm şərt həmin fərqləndirmənin aydın tənzimlənməsidir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 62-ci maddəsi və Konstitusiya Məhkəməsinin daimi təcrübəsi (bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 19.05.14 “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci mad. şərh edilməsinə dair qərarı) də məhz bunu tələb edir.

Fərqləndirmə zamanı ilk müəyyən edilməli məsələ hüquqi mübahisə iştirakçılarının kim olmasıdır. İştirakçılar qismində fiziki şəxslər və ya mülki hüququn hüquqi şəxsləri çıxış edərlərsə, bu zaman söhbət müvafiq olaraq mülki-hüquqi və ya iqtisadi-hüquqi mübahisədən gedəcəkdir. Fiziki və hüquqi şəxslər yalnız müstəsna hallarda publik-hüquqi qaydada, yəni inzibati orqan kimi fəaliyyət göstərmək üçün (qanuni) səlahiyyətə malik olurlar (məsələn, Almaniyada avtomobillərin texniki baxışını həyata keçirən və mülki hüququn subyekti olmasına baxmayaraq, inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş Texniki Baxış Birliyi belə bir səlahiyyətə malikdir).

Beləliklə, inzibati mübahisələrdə tərəflərdən biri qismində “İnzibati icraat haqqında” Qanunun (bundan sonra İİQ) 3.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati orqan iştirak etməlidir. Lakin bu heç də bütün bu kimi hallarda söhbətin mütləq olaraq inzibati-hüquq münasibətindən getməsi anlamına gəlmir. Çünki inzibati orqanlar da mülki-hüquqi müqavilələr bağlaya, yəni mülki hüquq müstəvisində fəaliyyət göstərə bilərlər.

Mülki və publik (inzibati) hüququn fərqləndirilməsi ilə əlaqədar köməkçi qisimdə, bir qayda olaraq, digər bir meyardan da istifadə verilməlidir: inzibati orqan baxılan halda mülki hüququn (fiziki və ya hüquqi) şəxsi kimi çıxış edib (yəni, müvafiq halda adi şəxs də onun əvəzinə problemsiz çıxış edə bilərdimi?), yoxsa məhz inzibati oluna bilər. Həmin meyara əsasən, hüquq münasibətinin xarakterini müəyyən etmək üçün aşağıdakı suala cavab orqana xas olan hərəkət edib? Belə ki, yalnız ikinci halda prosesə İPM (və ondan əvvəl inzibati orqanda icraat üzrə İİQ) tətbiq olunur. Birinci halda isə, inzibati orqanın çox güman ki, mülki-hüquqi qaydada hərəkət etməsi nəticəsinə gəlinəcək və bununla da prosessual baxımdan həmin hala Mülki Prosessual Məcəllənin (bundan sonra MPM) müddəaları tətbiq olunacaqdır.

Bununla belə, hansı hərəkətlərin məhz inzibati orqanlar üçün səciyyəvi olması sualı hələ də açıq qalır. İnzibati orqanlar qanuna əsasən xüsusi səlahiyyətlərə malik olduğu üçün onlarda hakimiyyət daşıyıcısı olmaq xüsusiyyəti mövcuddur. Prinsip etibarilə, bərabər səviyyədə bir-biriləri ilə hər hansı bir münasibətə daxil olan mülki hüququn şəxslərindən fərqli olaraq, inzibati orqanlar birtərəfli qaydada sərəncam qəbul edə, əmrlər verə, nəyisə qadağan edə, eləcə də sadalanan bütün bu hərəkətləri özləri icra edə bilərlər. İnzibati orqanın bu cür hakimiyyət ünsürlərinə malik qaydalar müəyyən etdiyi hallarda söhbət həmişə publik (ümumi) hüquqdan və bununla da inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılmalı olan işdən gedir. Eyni zamanda, bu kimi situasiyalarda İİQ-nin 2.0.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati akt mövcud olur ki, bu da daim yalnız inzibati prosesdə mübahisə predmeti ola bilər (mübahisələndirmə və ya məcburetmə haqqında iddia üzrə). İnzibati aktın anlayışı ilə bağlı bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin “Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 22-ci mad. II hissəsində nəzərdə tutulmuş “müvafiq icra hakimiyyəti orqanının razılığı” müddəasının şərh edilməsinə dair 13 iyun 2013-cü il tarixli qərarı və Ali Məhkəmənin Plenumunun „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarının 14-cü bəndi. Inzibati hüquqi akt dedikdə, inzibati münasibətləri tənzimləyən və ya konkret inzibati məsələni (mübahisəni) həll edən, hüquq subyektlərinin yeni hüquqi statusunu müəyyənləşdirən, səlahiyyətli orqan və ya vəzifəli şəxslər tərəfindən inzibati qaydada qəbul edilən (idarəetmə prosesi çərçivələrində), idarəçilik funksiyalarının həyata keçirilməsi və onun məqsədlərinə nail olmaq üçün qəbul edilən akt başa düşülür. Qeyd: İnzibati orqanın səlahiyyəti inzibati orqan anlayışına daxil deyil və yalnız inzibati aklatın qanuni olub-olmaması ilə bağlı bir məsələdir.

Göründüyü kimi, növbəti köməkçi meyar qismində inzibati orqanın hərəkətinin hansı məqsədə yönəlməsi çıxış edə bilər. Publik (ümumi) hüquqda söhbət daim ictimai məqsədlərdən, ictimai rifahdan və ya təhlükənin qarşısının alınmasından gedir. Xüsusi (mülki və ya iqtisadi) hüquqda isə, ayrı-ayrı fərdlərin iqtisadi mənafeləri ön planda dayanır.

Qeyd olunanlardan başqa, mübahisə üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edın normanın daha dəqiq nəzərdən keçirilməsi də hüquq münasibətinin xarakterini müəyyən etməyə yardım edə bilər. Əgər həmin norma publik hüquqa aid olan bir normadırsa, bu zaman baxılan halda İİQ-nin və İPM-in müddəaları tətbiq olunacaqdır.

Amma unutmaq olmaz ki, inzibati orqanlar təkcə inzibati akt (bax: İİQ-nin 1.1-ci maddəsi) deyil, həm də faktiki xarakterli hərəkətlər (bax: İİQ-nın 1.2-ci maddəsi) vasitəsilə fəaliyyət göstərirlər. İPM-də faktiki xarakterli hərəkətlərin də inzibati məhkəmələrin aidiyyətinə daxil olduğu müəyyən edilmişdir (öhdəliyin icrası haqqında və ya müəyyən hərəkətləri etməkdən çəkinməyə dair iddia). Bu kimi hallarda söhbətin publik (ümumi) və ya xüsusi (mülki, yaxud iqtisadi) hüquqdan getməsinin müəyyən edilməsi daha da mürəkkəbləşə bilər (bax: İPM-in 2.2.3-cü maddəsinə dair 1-ci sual).

Publik (ümumi) və xüsusi hüququn bir-birindən fərqləndirilməsi ilə bağlı izah həmçinin Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli, 4 saylı Qərarında verilmişdir. Məhkəmə bu barədə mövqeyini aşağıdakı şəkildə qeyd edir:

“3.1. Xüsusi hüquq, onun subyektləri olan fiziki və hüquqi şəxslər arasında yaranan hüquq münasibətlərini tənzimləyir; xüsusi hüquq münasibətlərinin tərəfləri bərabər mövqedədir, onlar öz iradələrini ifadə etməkdə sərbəstdirlər və heç biri digərinə münasibətdə hakimiyyət səlahiyyətlərini tətbiq etmir. Ümumi (publik) hüquq isə, publik hakimiyyət daşıyıcıları (Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanları, onların yerli (struktur) və digər qurumları, bələdiyyələr, habelə qanuna əsasən inzibati akt qəbul etmək səlahiyyəti verilmiş hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxs) ilə fiziki və ya hüquqi şəxslər arasında olan münasibətləri tənzimləyir. Bu münasibətlərdə inzibati orqan qanunla ona həvalə edilmiş inzibati funksiyanı yerinə yetirir və digər tərəfə münasibətdə hakimiyyət səlahiyyətlərini tətbiq edir.

3.2. İnzibati hüquq münasibətlərində tərəflərdən ən azı biri «İnzibati icraat haqqında» Qanunun 2.0.1 və 3.1-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati orqan olmalıdır.

4. İnzibati orqanın iştirak etdiyi hüquq münasibətinin inzibati və ya xüsusi hüquqi münasibət olduğunu müəyyənləşdirərkən inzibati orqanın həmin münasibətdə xüsusi hüququn subyekti (mülki dövriyyənin iştirakçısı) kimi iştirak etdiyinin, yaxud hakimiyyət səlahiyyətlərinin subyekti kimi inzibati orqanın yalnız ona xas olan fəaliyyəti həyata keçirdiyinin müəyyən edilməsi vacibdir. Bu zaman ümumi (publik) hüquq sahəsinin ictimai idarəetmə ilə bağlı olması və hakimiyyət səlahiyyətlərinin tətbiq edilməsi ilə müşayiət olunduğu nəzərə alınmalıdır.

5.1. İnzibati mübahisələr inzibati orqanla fiziki və hüquqi şəxslər arasında inzibati aktın qəbul edilməsi, qəbul edilməsindən imtina olunması, ləğv edilməsi, dəyişdirilməsi, etibarsız sayılması, habelə inzibati orqanın faktiki xarakterli hərəkətləri (fəaliyyəti) və s. ilə bağlı yaranan münasibətlərdən irəli gəlir. Bu səbəbdən inzibati orqanların xaricə yönələn və maraqlı şəxsin publik hüquq sahəsindən irəli gələn bu və ya digər hüququn əldə edilməsi, hüququnun tanınması və ya hüquqlarının həyata keçirilməsi ilə bağlı inzibati orqana müraciətinin nəticəsi olaraq, yaxud inzibati orqanın öz təşəbbüsü ilə qəbul etdiyi aktlarının ləğv edilməsi və ya dəyişdirilməsi barədə (mübahisələndirmə haqqında), yaxud həmin aktların etibarsızlığının (qanunsuz) tanınması barədə (müəyyən etmə və tanınma haqqında) iddialara inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılır.”

Sual 2: Qaz, su, elektrik enerjisi təchizatı ilə bağlı mübahisələr publik (ümumi) hüquqa aid olan mübahisələrdir (xüsusilə, bazarda inhisarçı mövqeyə malik olan müvafiq müəssisələrin dövlətə məxsus olduğu nəzərə alınarsa)?

Cavab: Yuxarıda 1-ci suala verilən cavabda əksini tapmış prinsip və meyarlar əsas götürülərsə, burada söhbətin mülki-hüquq münasibətlərindən getməsi qənaətinə gəlmək olar. Belə ki, müəssisələr İİQ-nin 3.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati orqan deyillər və qaz, su, elektrik enerjisinin təchizatı müqavilələr əsasında həyata keçirilir. Bu cür müqavilələr isə heç bir məhdudiyyət olmadan mülki hüququn şəxsləri (əgər onların qaz, su və elektrik enerjisi olarsa) tərəfindən də bağlanıla bilər. Yəni, təchizatçı qismində inhisarların çıxış etməsi sözügedən hallarda mülki hüququn tətbiqini istisna etmir. Birtərəfli qaydada əvvəlcədən tərtib edilmiş qəti şərtlərə malik müqavilələrə mülki hüquqa aid olan iqtisadi dövriyyədə də tez-tez rast gəlmək mümkündür.

Bu barədə Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli, 4 saylı Qərarında qeyd edilir:

“13. Nəzərə alınmalıdır ki, elektrik enerjisi, su və təbii qaz təchizatını həyata keçirən səhmdar cəmiyyətlərində səhmlərin 100 faizinin dövlətə məxsus olmasına, həmin müəssisələrin rəhbərlərinin dövlət orqanı (dövlət orqanının vəzifəli şəxsi) tərəfindən təyin olunmalarına, habelə həmin müəssisələrin bazarda inhisarçı statusa malik olmalarına baxmayaraq, onlar inzibati orqan sayılmırlar. Həmin cəmiyyətlərlə istehlakçılar arasındakı müqavilə münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrə MPM-in 24-26-cı maddələrinə müvafiq olar inzibati-iqtisadi məhkəmələr və ya ümumi məhkəmələr tərəfindən mülki məhkəmə icraatı qaydasında baxılır.

14. Tərəflərin mülki (öhdəlik) hüquq münasibətlərində olduqları hallardan başqa, təbii inhisar subyektlərinin ümumi (publik) hüquq sahəsindəki qərarlarından, hərəkət və ya hərəkətsizliyindən irəli gələn mübahisələrə İPM-in 2.1-ci maddəsinə uyğun olaraq inzibati icraat qaydasında inzibati-iqtisadi məhkəmələr tərəfindən baxılır.”

Sual 3: „Köhnə işlər“ə, yəni 1 yanvar 2011-ci ildən əvvəl qəbul edilmiş inzibati aktlara münasibətdə İPM-in tətbiqi mümkündürmü?

, İPM-də keçid müddəaları nəzərdə tutulmamışdır. Ümumi olaraq belə bir prinsip mövcuddur ki, prosessual hüquq daim özünün qüvvədə olan ən son redaksiyasına əsasən tətbiq olunmalıdır. Bu qaydaya uyğun olaraq, 01.01.2011-ci il tarixdə hələ də davam edən icraatlar İPM-in müddəalarına müvafiq olaraq davam etdirilməlidir. Əgər hansısa bir „köhnə“ inzibati aktın (əslində, bu anlayış əvvəllər mövcud olmamışdır) 01.01.2011-ci il tarixdə mübahisələndirilməsi artıq mümkün olmayıbsa (məs. MPM-ə əsasən məhkəməyə müraciət etmək üçün müəyyən olunmuş 1 aylıq müddət artıq ötdüyündən), yeni İPM bu vəziyyəti dəyişməyəcəkdir. Əgər müvafiq inzibati akt 01.01.2011-ci il tarixdən qısa bir vaxt əvvəl qəbul edilibsə, bu zaman iddia müddəti məsələsi meydana çıxacaqdır. Belə situasiyalarda inzibati aktda təbii olaraq hüquqi müdafiə vasitələri barədə məlumatlandırma əksini tapmadığı üçün İİQ-nin 73.2-ci maddəsinin (6 aylıq iddia müddəti) tətbiqi barədə düşünmək mümkündür. Qeyd olunan halda zaman baxımından hansı maddi hüquq normasının şamil olunacağını da söyləmək çətindir. Bununla belə, mübahisələndirmə haqqında iddialarda inzibati aktın (bir qədər problemli olsa da), öhdəliyin icrası və məcburetmə haqqında iddialarda isə məhkəmə qərarının qəbul olunması vaxtına istinad etmək olar.

„Köhnə“ inzibati aktlara qarşı tanınma haqqında iddialarla (bax: İPM-in 36.1-ci maddəsi) əlaqədar 36-cı maddə ilə bağlı verilmiş 7-ci suala bax.

Sual 4: Reyestrdəki qeydlər və reyestr arayışları, yaxud kadastrdan çıxarışlarla bağlı mübahisələr necə həll olunmalıdır? Bu mübahisələr məzmun baxımından mülki-hüquqi xarakterli olsalar da (məsələn, mülkiyyət, vətəndaşlıq vəziyyəti) onlara inzibati məhkəmələrdə baxılmalıdır?

Cavab: Bu sual bütün arayışlara, qeydiyyat aktlarına və s. münasibətdə ümumi olaraq cavablandırıla bilməz. İlk növbədə, arayış verilməsinin və ya qeydin aparılmasının İİQ-də nəzərdə tutulan mənada dövlət və ya bələdiyyə orqanı tərəfindən həyata keçirilib-keçirilməməsini müəyyənləşdirmək lazımdır ki, bu da suala müsbət cavab veriləcəyi təqdirdə məsələnin publik-hüquqi xarakterli olmasını güman etmək üçün minimal şərtdir. Əgər bu şərt mövcud olarsa, arayışın və ya qeydin hüquqi dövriyyədən kənara (xaricə), yəni maraqlı şəxslərə münasibətdə məcburi qüvvəyə malik olub-olmadığı yoxlanılmalıdır. Belə məcburi qüvvənin müəyyən olunduğu halda söhbət hətta İİQ-nın 2.0.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada „əsl“ inzibati aktdan gedə və müvafiq mübahisəyə inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılmasının mümkünlüyü problemsiz qəbul edilə bilər (Almaniya təcrübəsindən buna misal qismində hər hansı bir obyektin abidə qismində qeydə alınmasını göstərmək olar).

Lakin arayış və ya reyestrdən çıxarışın yalnız inzibati orqanın öz daxilində (sonralar qəbul ediləcək qərarlara münasibətdə) əhəmiyyət kəsb etməsi də mümkündür (məsələn, torpaq sahələrinin ayrılması üçün mülkiyyətçi olmaq barədə arayışın verilməsi). Bu cür sənədlərlə bağlı  müstəqil surətdə mübahisələndirmə və ya məcburetmə haqqında iddia qaldırıla bilməz. Belə hallar üzrə Almaniyada ayrıca məhkəmə aidiyyətinin (birinci insansiya məhkəmələri nəzdində nəzərdə tutulmuş könüllü məhkəmə aidiyyəti) mövcudluğu səbəbindən orada sualda toxunulan problem yaranmır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi 19.05.2014-cü il tarixli qərarında (19.05.14 “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci mad. şərh edilməsinə dair) bildirmişdir ki, mülkiyyətçinin daşınmaz əmlaka (yalnız) mülkiyyət hüququ prezumpsiyasını yaradan reyestr qeydləri (bax: “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında“ Qanunun 2.1 və 12-ci maddələri, habelə Mülki Məcəllənin 140-cı maddəsi) və ya hər hansı bir mülki-hüquqi münasibəti təsdiq edən reyestr qeydləri (məsələn, reyestrdən çıxarış) mülki hüquq sahəsinə aid hüquqi aktlar hesab olunduğundan həmin işlərə mülki məhkəmə icraatı qaydasında baxılır. Çıxarışla bağlı müvafiq inzibati orqanın hərəkət və ya hərəkətsizliyindən irəli gələn mübahisələrə isə inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılır. Qeyd: Bu fərqləndirmənin daha da dəqiqləşdirilməsi tövsiyə olunur.

Ola bilsin burada nəzərdə tutulur ki, yalnız inzibati orqanın ümumiyyətlə hərəkət etməkdən (və ya fəaliyyət göstərməkdən) imtina etdiyi, yaxud reyestr orqanının qərarının məzmun baxımından həmin qərarın əsasında duran mülki hüquqla (məsələn, mülkiyyət hüququ) heç bir bağlılığı olmadığı hallarla (məsələn, söhbət torpaq sahəsinin həcmi və s. bu kimi texniki məsələlərdən getdikdə) əlaqədar olan reyestr işlərinə inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılmalıdır (bununla bağlı həmçinin bax: İPM-in 1.1-ci maddəsinə dair 11-ci sual).

Vətəndaşlıq vəziyyəti aktları ilə bağlı xüsusi olaraq, Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli, 4 saylı Qərarında qeyd edilir:

9.1. Vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatını aparan orqanlar (Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin və Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin rayon (şəhər) qeydiyyat şöbələri, nikah evləri, Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin xaricdəki konsulluq idarələri, rayon tabeli şəhərlərdə, qəsəbələrdə və kəndlərdə rayon, şəhər, şəhər rayonu icra hakimiyyətlərinin nümayəndəlikləri) tərəfindən vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatı kitablarında (akt kitablarında) qeydlərin aparılması, qeydlərin aparılmasından imtina olunması və ya həmin qeydlərdə düzəlişlərin edilməsindən imtina olunması ilə bağlı maraqlı şəxslərlə həmin orqanlar arasındakı mübahisələrə  (vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatı kitablarında (akt kitablarında) qeydlərin düzgün olmamasının müəyyən edilməsi haqqında ərizələr istisna edilməklə (MPM-in XXXVII fəsli), habelə adın, ata adının və soyadın dəyişdirilməsindən imtina olunması ilə bağlı verilən iddialara inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılır.

9.2. Vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatını aparan orqanlarda qeydə alınmalı olan hüquqlara dair maraqlı şəxslər arasındakı mübahisələrə (nikahın etibarsızlığı, atalığın müəyyən edilməsi, valideynlər tərəfindən uşağa adın verilməsi və s.) mülki məhkəmə icraatı qaydasında baxılır.

Sual 5: İnzibati mübahisə ilə bağlı məhkəmə icraatı çərçivəsində mülki hüquqi məsələlər də həll olunmalı, yaxud aydınlaşdırılmalıdırsa, iş baxılmaq üçün ümumi (mülki) məhkəməyə göndərilə bilərmi?

Cavab: Burada iş üzrə ilkin məsələlər (iş üzrə ilkin vəziyyətin aydınlaşdırılması üçün vacib olan məsələlər) və əsas məsələlər (işin mahiyyətinə dair məsələlər) bir-birindən fərqləndirilməlidir. İş mülki məhkəmənin səlahiyyətinə yalnız o zaman aid ola bilər ki, mülki hüquqla bağlı həll edilməli və ya aydınlaşdırılmalı olan məsələ əsas məsələ olsun (yəni, təkcə ilkin məsələ olmasın), yaxud İPM-in 7-ci maddəsində təsbit edilmiş hallar mövcud olsun. Bu o deməkdir ki, hər bir məhkəmə „müvafiq məhkəmə qoluna yad olan“ ilkin suallara da özü cavab verməlidir. Məsələn, hər hansı bir tikinti ilə əlaqədar icraat çərçivəsində sifarişçinin aldığı tikintiyə icazəyə qarşı iddia qaldırmış qonşunun müvafiq qonşu torpağın mülkiyyətçisi olub-olmaması kimi ilkin sual meydana çıxarsa, bunu inzibati məhkəmə özü cavablandırmalıdır (sualın mülki-hüquqi xarakterli olmasına baxmayaraq). Əgər təsvir olunan situasiyada ümumi məhkəmədə mülkiyyətçinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı icraata başlanılıbsa, bu zaman inzibati məhkəmə İPM-in 7-ci maddəsinə müvafiq olaraq icraatı dayandıra və ümumi məhkəmənin qərarını gözləyə bilər.

Ümumi məhkəmələrin də inzibati-hüquqi xarakterli ilkin məsələni araşdırması mümkündür. Məsələn, söhbət inzibati aktın yaratdığı mülki-hüquqi nəticələrdən getdikdə, bu zaman inzibati aktın etibarlı olub-olmaması ümumi məhkəmənin cavablandırmalı olduğu ilkin sual qismində çıxış edəcəkdir.

Sual 6: İPM-in 37-ci maddəsinə əsasən bir neçə tələb obyektiv olaraq bir iddiada aid olduqda, onlara birlikdə baxıla bilərmi? Yoxsa həmin tələblər bir-birindən birləşdirilən zaman tələblərin bir hissəsi inzibati məhkəmələrə, digər hissəsi isə ümumi məhkəmələrə ayrılmalıdır?

Cavab: Əgər söhbət müvafiq olaraq müstəqil „iddia hissələri”ndən gedirsə, məhkəmə icraata „yad“ olan hissəni ayırmalıdır (bax: İPM-in 56-cı maddəsi); mülki-hüquqi hissəyə dair iddia bu zaman mümkünsüz hesab edilməklə rədd edilir (bax: İPM-in 35.3-cü maddəsi), çünki bu hallarda müvafiq hissənin səlahiyyətli məhkəməyə göndərilməsi məsələsi hazırkı dövrədək tənzimlənməyib. Beləliklə, bu hallarda mübahisələr müstəqildirlər və onlara „yad“ məhkəmədə birlikdə baxıla bilməz (bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 19.05.14 “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci mad. şərh edilməsinə dair qərarı). Ali Məhkəmənin Plenumu da bu qərara gəlmişdir (bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli, 4 saylı Qərarının 15.2 və 16.2-ci bəndləri).

Sual 7: Hansı hallarda icra məmurlarının fəaliyyətindən inzibati məhkəmələrə şikayət vermək olar?

Cavab: Söhbət inzibati məhkəmə tərəfindən verilmiş icra sənədinin icrasından gedərsə, bu zaman İPM-in 116-cı və ondan sonrakı maddələri tətbiq olunmalıdır. İPM-in 118-ci maddəsində təsbit edilmiş halla bağlı “İnzibati icraat haqqında” Qanuna (daha dəqiq desək, həmin qanunun 82 və 83-cü maddələrinə) göndəriş edilir. Yəni, sözügedən hallarda icra məmuru inzibati akt qəbul edir və buna qarşı mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırmaq (yaxud inzibati şikayət vasitəsi ilə şikayət vermək) olar.

İPM-in 119-cu maddəsində nəzərdə tutulmuş hallarda inzibati məhkəmə icra məqsədilə icra məmuruna müraciət edir. “İcra haqqında” qanunun 87.1-ci maddəsinə əsasən, icra məmurunun tədbirlərindən şikayət vermək mümkündür və bu şikayət icra sənədini vermiş məhkəməyə, yəni inzibati mübahisələr üzrə birinci instansiya məhkəməsinə (inzibati-iqtisadi məhkəməyə) verilməlidir.

Yox, əgər söhbət inzibati məhkəmə tərəfindən verilməmiş icra sənədindən (məsələn, mülki işlər üzrə məhkəmə qətnaməsi) gedərsə, bu zaman birbaşa olaraq “İcra haqqında” qanunun 87.2-ci maddəsi tətbiq olunur. Bu maddəyə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 04.04.2012-ci il tarixli qərarı (bax: 04.04.12 “İcra haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 87.2-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati-Prosessual Məcəlləsinin 2.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair) nəticəsində 16.10.2012-ci il tarixdə edilmiş dəyişikliyə müvafiq olaraq, mülki işlər üzrə mübahisəyə dair icra sənədlərinin icrası zamanı da icra məmurlarının fəaliyyətinə dair şikayətlərə inzibati məhkəmələrdə baxılmalıdır.

Sual 8: Vergi ödənilməsi ilə bağlı vergi orqanının qərarı ilə əlaqədar mübahisələrə inzibati məhkəmələr, yoxsa bu vaxta qədər olduğu kimi ümumi məhkəmələr tərəfindən baxılmalıdır?

Cavab: Belə mübahisələrə inzibati məhkəmələr baxmalıdır, çünki bu hallarda söhbət İİQ-nin 1.1 və 2.0.2-ci maddələrində nəzərdə tutulan mənada inzibati aktlardan gedir. Görünür, bu cavab artıq ümumi qəbul edilmiş bir fikirdir.

Sual 9: Planlar, arayışlar, qeydlər, eləcə də inzibati orqanların rəyləri və məlumatları hansı hallarda inzibati akt xarakterinə malik olurlar?

Cavab: Bu, adları çəkilən sənədlərin müəyyən məsələni nizama salmaq xarakterinə malik olub-olmamalarından, yəni hüquqi vəziyyəti hər hansı bir şəkildə dəyişib-dəyişməmələrindən asılıdır. Arayışlar o zaman inzibati akt xarakterinə malik olurlar ki, onlar üçüncü şəxslər üçün məcburi olsunlar. Planlar və qeydlər isə hüquqi vəziyyəti dəyişdirdikləri təqdirdə inzibati akt sayılırlar. Belə hüquqi aktların daxili prosedurlar çərçivəsində başqa bir inzibati orqan üçün məcburi qüvvəyə malik olması onların inzibati akt sayılmalarını güman etmək üçün məcburi amil olmasa da, inzibati akt kimi qiymətləndirmə baxımından meyar qismində çıxış edir. Bu kimi hallar inzibati aktların məhz bir neçə inzibati orqan tərəfindən qəbulu zamanı tez-tez baş verir. Lakin belə bir halın mövcudluğu (yəni, hüquqi aktın başqa bir inzibati orqanın daxilində məcburi qüvvəyə malik olması) hələ „xaricə münasibətdə“ qayda müəyyən edilməsi anlamına gəlmir. Bu həmçinin hüquqi aktın „xaricə münasibətdə“ kənar bir qəbuledicisinin olub-olmamasından asılıdır (bununla bağlı həmçinin bax: İPM-in 27.0.2-ci maddəsi).

„Xaricə münasibətdə“ hüquqi qüvvənin (təsirin) yalnız bu halında aralıq inzibati aktdan danışmaq olar (bax: İİQ-nin 2.0.9-cu maddəsi). Müstəqil şəkildə mübahisələndirilə bilinməyən bu tip sırf daxili aktlara misal olaraq operativ vergi nəzarəti zamanı tərtib olunan aktı göstərmək olar. Əksinə, bu cür aktlar əsasında qəbul edilən, vergi ödəyicisinin vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb edilməsi haqqında qərar isə mübahisələndirilə bilən inzibati aktdır. Ali Məhkəmənin Plenumu yaxın zamanlarda həmçinin inzibati orqanların daxili aktları ilə bağlı bu problemə də münasibətini bildirəcəkdir.

Sual 10: Mübahisə predmeti 1.1.2011-ci il tarixdən əvvəl baş vermiş faktiki hallarla bağlı olduqda, lakin inzibati orqan qərarını 1.1.2011-ci il tarixdən sonra qəbul etdikdə, məhkəmə icraatı hansı prosessual qaydalara əsasən aparılmalıdır?

Cavab: Bu kimi hallarda İPM-in bütün müddəaları şamil olunur, çünki inzibati orqan öz qərarını artıq „İnzibati icraat haqqında” qanun əsasında qəbul etmişdir.

Sual 11: Daşınmaz əmlakın dövlət reyestrinin düzgün olub-olmaması barədə mübahisələr inzibati, yoxsa mülki mübahisələrdir?

Cavab: Doğru məhkəmənin seçilib-seçilməməsi (bax: İPM-in 1-ci maddəsi) yalnız irəli sürülən tələbin hansı hüquqi təbiətə malik olması, yəni onun mülki-hüquqi və ya inzibati-hüquqi xarakterli olması əsasında müəyyən edilir (bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 19.05.14 “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci mad. şərh edilməsinə dair qərarı). Bu konkret olaraq o deməkdir ki, mübahisə üzrə işə inzibati, yaxud ümumi məhkəmə tərəfindən baxılması iddiaçının irəli sürdüyü iddia tələbi əsasında müəyyənləşdirilir. Başqa sözlə, həmin tələb müəyyənləşdirmə üçün həyata keçirilən qiymətləndirmənin əsasını təşkil edir. İddiaçı irəli sürdüyü iddia tələbi vasitəsilə mübahisənin predmetini müəyyən edir və məhkəmə aidiyyətinin yoxlanılması çərçivəsində həmin mübahisə predmetinə hansı məhkəmədə baxılması məsələsi aydınlaşdırılır.

Məsələn, əgər iddiaçı hər hansı bir alqı-satqı müqaviləsinin əhəmiyyətsiz elan olunmasını və ya məhkəmənin müqavilənin əhəmiyyətsizliyini müəyyən etməsini (daşınmaz əmlaka dair reyestrdəki qeydin düzgün olmaması ilə nəticələnməklə) tələb edərsə, bu zaman söhbət birmənalı olaraq mülki-hüquqi tələbdən gedəcəkdir. Çünki burada yeganə və əsas sual mülki-hüquqi müqavilənin etibarlı olub-olmaması olduğundan mübahisə üzrə iş MPM-də nəzərdə tutulmuş mənada mülki iş hesab olunacaqdır. Bu cür mübahisələrdə cavabdeh qismində (haqlı olaraq) müvafiq müqavilə tərəfi çıxış edir. Yəni, mübahisədə inzibati orqan iştirak etmir. Qeyd olunan səbəblərdən, belə mübahisələri publik-hüquqi (inzibati-hüquqi) mübahisəyə çevirəcək heç bir səbəb mövcud deyil.

Yuxarıda təsvir olunan situasiyalarda hətta alqı-satqı müqaviləsini əhəmiyyətsiz edəcək əsasın publik hüquqda nəzərdə tutulması belə qiymətləndirməni/yanaşmanı dəyişmir. Misal: Fiziki şəxs A bir əşyanı başqa bir fiziki şəxs B-yə satır (bu özgəninkiləşdirmənin publik hüquqda nəzərdə tutulmuş bir norma ilə qadağan edilməsinə baxmayaraq). Əgər A sonradan alqı-satqı müqaviləsinin əhəmiyyətsiz elan olunmasi tələbi ilə çıxış edərsə, bu mübahisə müstəsna olaraq A və B arasında mülki-hüquqi mübahisə kimi qiymətləndiriləcək və ona mülki məhkəmədə baxılacaq.

İddiaçının tələbi bilavasitə reyestr orqanına qarşı yönələn hallarda mübahisəyə hansı məhkəmədə baxılması məsələsinin fərqli həlli mümkündür. Bu zaman ilk növbədə iddia tələbinin necə təfsiri və ya onun necə irəli sürüldüyü vacibdir. Qeyd olunanlarla əlaqədar iki cür tələb irəli sürülməsi imkanı mövcuddur: 1) reyestrə bilavasitə düzəliş edilməsi tələbi; 2) cavabdehin reyestrə düzəliş edilməsinə razılıq verməsi tələbi.

1. a) 1-ci variant:

İddiaçının bilavasitə reyestr orqanına qarşı tələblə çıxış etdiyi və ondan reyestrə düzəliş olunmasını tələb etdiyi güman edilərsə, prosesdə düzgün cavabdeh iştirak etməlidir. Belə ki, reyestrə düzəliş edilməsi öhdəliyi yaradan bir məhkəmə qərarı heç bir halda cavabdeh qismində fiziki şəxsə ünvanlana bilməz. Çünki belə bir məhkəmə qərarının icrası hər hansı bir mülki-hüquqi müqavilə tərəfinin deyil, yalnız inzibati orqanın üzərinə öhdəlik qoyulduqda mümkündür.

Reyestrlə bağlı belə bir (bilavasitə) mübahisəyə hansı məhkəmədə baxılır?

Reyestrə qeydlər İPM-in, yaxud İİQ-nin 1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada yalnız o zaman publik-hüquqi mübahisələrin yaranmasına səbəb ola bilər ki, reyestrə qeyd inzibati orqan tərəfindən edilmiş olsun.

Bu kimi hallarda inzibati orqanın fəaliyyəti mövcud olur. Çünki reyestrə qeydlə bağlı daşınmaz əmlakın dövlət reyestrini həyata keçirən qurum hərəkət edir və ya hərəkət etməli olur. Lakin qeyd olunduğu kimi, inzibati orqanın etdiyi istənilən hərəkətin publik hüquqa aid edilməsi (bax: İİQ-nin 1.2-ci maddəsi), yaxud inzibati akt (bax: İİQ-nin 1.1-ci maddəsi) qismində nəzərdən keçirilməsi mümkün deyil. Belə ki, inzibati orqanlar həm publik-hüquqi qaydada (bax: İİQ-nin 1.1 və 1.2-ci maddələri), həm də mülki-hüquqi qaydada (məsələn, sifarişlərin verilməsi, müqavilələrin bağlanması və s.) fəaliyyət göstərə bilərlər.

Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri ilə bağlı mübahisələrdə yaranan sual, bir qayda olaraq, aşağıdakılardan ibarət olur: daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisi və ya həmin əmlaka münasibətdə digər hüquq daşıyıcısı kimdir, yaxud mülkiyyətçi olmaq prezumpsiyası (ən azı) kimin xeyrinədir? Bu “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 2.1 və 12-ci maddələrindən, eləcə də Mülki Məcəllənin 140-cı maddəsindən irəli gəlir. Konkret olaraq bu o deməkdr ki, müvafiq inzibati orqan sözügedən hallarda mülki-hüquqi münasibəti müəyyən edir, yaxud (ən azı) mülki-hüquqi hərəkətin (tərəflər arasında daşınmaz əmlakın alqı-satqı müqaviləsini) nəticəsini təsdiq edir. Bunun əsasında reyestrə yeni qeyd olunan şəxsin daşınmaz əmlaka münasibətdə yeni hüquq daşıyıcısı olması ehtimal edilir. Beləliklə, təsvir olunan vəziyyətlə bağlı proses zamanı aydınlaşdırılmalı olan problem mülki-hüquqi xarakterli (yəni mülkiyyət hüququnun keçib-keçməməsi, yaxud kimin (iddiaçı, yaxud cavabdeh) hüquq daşıyıcısı olub-olmaması) məsələ olacaqdır. Buradan isə belə bir nəticə hasil olacaqdır ki, reyestrə düzəliş edilməsi (yaxud inzibati orqan alqı-satqı müqaviləsinin etibarlı qisimdə qəbul etmədiyi hallarda reyestrə qeyd edilməsi) tələbi mahiyyət etibarilə publik-hüquqi tələb deyil. Başqa sözlə, sözügedən halda inzibati orqan mülki hüquq müstəvisində fəaliyyət göstərir (bununla da reyestrə düzəlişin və ya qeydin inzibati akt xarakterinə malik olub-olmaması sualı aradan qalxır). Bununla da reyestrə edilən qeydin arxasında duran əsas suala (mülkiyyət kimə məxsusdur?) digər hallarda da belə bir suala cavab vermək səlahiyyətinə və səriştəsinə malik məhkəmə, yəni, ümumi (mülki) məhkəmə tərəfindən cavab verilməsi təmin edilir. Ona görə də müvafiq mübahisələrə ümumi (mülki) məhkəmələr tərəfindən baxılması inzibati məhkəmələr tərəfindən baxılmasından daha praktikdir. Bu nəticə əsasən Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 19.05.2014-cü il tarixli qərarı ilə də təsdiq olunur. Ancaq Konstitusiya Məhkəməsinin fikrincə, əgər söhbət reyestrin texniki baxımdan düzgün olub-olmamasından gedirsə, yəni, mübahisənin predmetini mülki hüquqla əlaqədar hüquqi statusla (mülkiyyətçi olub-olmamaqla) bağlı deyil, məsələn torpaq sahəsinin həcmi, yaxud yeri ilə əlaqədar məsələlər təşkil edirsə və ya inzibati orqan mülki-hüquqi məsələlərdən asılı olmayaraq, reyestrdən çıxarış verilməsindən imtina edirsə, bu zaman yaranan mübahisələrə baxmaq səlahiyyəti yenə də inzibati məhkəmələrə aid olmalıdır. Məzmunla (ümumi məhkəmələr), yaxud texniki (inzibati məhkəmələr) məsələ ilə bağlı olub-olmama baxımından oxşar fərqləndirmənin aparılması özünü notariat hərəkətlərinə dair mübahisələrin aidiyyətinin müəyyənləşdirilməsində də büruzə verur.

1. b) 2-ci variant:

Bununla belə, iddia tələbinin başqa məzmunda verilməsi də mümkündür və bu, daha məqsədəuyğun ola bilər. Daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində yanlış şəxsin qeydə alındığını iddia edən iddiaçıya həmin qeyddə düzəlişin aparılması üçün belə düzəlişlə hüququna toxunulan şəxsin razılıq verməsi lazımdır (bax: MM-in 141-ci maddəsi). İddiaçı məhkəmə qaydasında belə bir razılığın verilməsini tələb edə və beləliklə, reyestrdən orada qeydə alınmış şəxsin hüquq daşıyıcısı olması ilə bağlı irəli gələn prezumpsiya aradan qaldırıla bilər.

Bu variantda cavabdeh qismində həqiqətən də reyestr orqanı deyil, ola bilsin ki, haqsız olaraq reyestrə qeydə alınmış şəxs çıxış edəcəkdir. İddiaçı razılıq verilməsini tələb etmək hüququna o halda malikdir ki, reyestrdə qeydə alınmış hüququn daşıyıcısı cavabdeh deyil, o özü olsun.

Beləliklə, bu cür iddialarla bağlı müraciət edilməli məhkəmə inzibati məhkəmə deyil, ümumi (mülki) məhkəmə olacaqdır. Burada söhbət birbaşa və müstəsna olaraq, kimin həqiqətən də mülkiyyətçi olması məsələsindən gedir.

Ali Məhkəmənin Plenumu “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli, 4 saylı Qərarında həmçinin bələdiyyələr tərəfindən torpaqların fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyətinə, istifadəsinə və ya icarəsinə verilməsi ilə əlaqədar yaranan mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə də münasibət bildirmişdir. Məhkəmə bununla bağlı aşağıdakıları qərara almışdır:

“6.1. Torpaq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyəti müəyyən edilərkən nəzərə alınmalıdır ki, dövlətin və bələdiyyələrin mülkiyyətində olan torpaqların fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyətinə, istifadəsinə və ya icarəsinə verilməsi dövlət orqanının və ya bələdiyyənin qərarı ilə həyata keçirildiyindən fiziki və hüquqi şəxslərlə hakimiyyət səlahiyyətlərinin subyektləri olan həmin orqanlar arasında onların torpaqla bağlı qərarlarından, hərəkətlərindən (hərəkətsizliklərindən) verilən iddialara inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılır.

6.2. Eyni zamanda, torpaqla bağlı müqavilələrdən (alğı-satqı, o cümlədən, torpağın hərrac vasitəsi ilə satılması, icarəyə verilməsi və s.) irəli gələn mübahisələrə, bu müqavilələrin iştirakçılarının statusundan asılı olmayaraq, mülki məhkəmə icraatı qaydasında baxılır.”
Sual 12: İddia tələbi mübahisənin məhkəmə aidiyyəti baxımından hansı əhəmiyyətə malikdir?

Cavab: Bu həlledici məqamdır. Belə ki, mübahisələrin məhkəmə aidiyyəti məsələsinin həlli qaldırılmış iddia tələbinin hüquqi təbiətindən asılıdır (bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 19.05.14 “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci mad. şərh edilməsinə dair qərarı). Bu kimi hallara misal qismində bax: 1.1-ci maddə ilə bağlı 11-ci sualın cavabı.

Sual 13: Notariat hərəkətləri ilə əlaqədar yaranan mübahisələrə hansı məhkəmələrdə baxılmalıdır?

Cavab: Bu məsələ ilə Ali Məhkəmənin Plenumu məşğul olub və aşağıdakıları qərara alıb (bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli,             4 saylı Qərarı):

“8. Notariat hərəkətlərindən və ya həmin hərəkətlərin aparılmasından imtinaya dair şikayətlərin məhkəmə aidiyyəti müəyyən edilərkən məhkəmələr nəzərə almalıdırlar ki, «Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikasının 10 iyun 2011-ci il tarixli 143-IVQD №-li Qanunu ilə MPM-in XXXVIII fəsli («Notariat hərəkətlərindən və ya həmin hərəkətlərinin aparılmasından imtinaya dair şikayətlər») həmin Məcəllədən çıxarılsa da, «notariat hərəkətlərindən və ya həmin hərəkətlərin aparılmasından imtinaya dair şikayətlərə» xüsusi icraat qaydasında baxılması MPM-in 305.1, 305.1.8-ci maddələrində təsbit olunmuşdur. Buna görə də «notariat hərəkətlərindən və ya həmin hərəkətlərin aparılmasından imtinaya dair şikayətlərə» xüsusi icraat qaydasında (maraqlı şəxslər arasında hüquqa dair mübahisə olduqda isə iddia icraatı qaydasında) ümumi məhkəmələr tərəfindən baxılır.”

Sual 14: Əgər dövlət qulluqçuları, yaxud hərbi qulluqçularla əlavə olaraq əmək müqavilələri imzalanmışdırsa, onların iştirakı ilə yaranan mübahisələrə hansı məhkəmələr tərəfindən baxılmalıdır?

 Cavab: Almaniyada belə əlavə müqavilələrin bağlanması ya yolverilməz olardı (çünki dövlət qulluqçuları və ya hərbi qulluqçular ilə bağlı münasibətlər qanunda bitkin şəkildə tənzimlənmişdir), yaxud bu müqavilələr tamamlayıcı razılaşmalar formasında olardı ki, bunlar da publik-hüquqi müqavilələr qismində onlardan irəli gələn mübahisələrə inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılması ilə nəticələnərdi. Azərbaycanda belə publik-hüquqi müqavilələr bu vaxta qədər inzibati orqanların legitim fəaliyyət forması kimi tanınmır. Eyni hüquq münasibətinə (məsələn, dövlət qulluqçuları ilə bağlı münasibətlər) publik hüquqla yanaşı, mülki hüququn tətbiqi çətin anlaşılandır. Məsələnin həlli ilə bağlı məhkəmə təcrübəsinin necə inkişaf edəcəyini gözləmək lazım olacaq.

Sual 15: Özəlləşdirmə (məsələn bu məqsədlə keçirilən hərrac) zamanı mübahisənin hüquqi həll yolu necə olur?

Cavab: Hansısa əmlakın (məsələn torpaq sahələri, yaxud müəssisələrin) özəlləşdirilməsi ilə bağlı verilən qərar daha böyük ehtimalla publik-hüquqi xarakterə malikdir; ancaq bununla belə qanunla müəyyən obyektlərin özəlləşdirilməsi əsasən istisna edilir. Almaniyada özəlləşdirməyə dair böyük layihələr (Federal poçt) hökumət aktı, yaxud inzibati aktla deyil, qanunla tənzimlənmişdir. Özəlləşdirmə prosesinin özü, yaxud bu məqsədlə keçirilən müvafiq hərrac isə xüsusi hüquqa aid olan bir məsələdir; burada söhbət dövlətlə fərdi şəxs arasında baş verən (necə ki, bu, həmçinin fərdi şəxslər arasında baş verən bir prosesdir) satış prosesindən gedir. Ancaq məsələ o zaman mürəkkəb olur ki, nə vaxt ki, dövlət ona məxsus müəyyən vəzifələrin (məsələn enerji təchizatı sahəsində) yerinə yetirilməsi məqsədilə öz orqanları vasitəsilə hərəkət etmək əvəzinə, mülki, yaxud kommersiya şirkətlərinin xidmətlərindən istifadə edir. Mühüm məqam bundan ibarətdir: Əgər dövlət xüsusi hüquq sahəsində hərəkət edirsə, bu, o anlama gətirmir ki, dövlət hüquqa bağlılıq baxımından tamamilə azaddır! Almaniyada bu məqsədlə „inzibati xüsusi hüquq“ terminini yaratmışlar. Onun mənası ondan ibarətdir ki, dövlət həmçinin xüsusi hüquq sahəsində hərəkət etdiyi zaman da əsas hüquqlara (bərabərlik prinsipi, özbaşınalığın qadağan olunması) və hüquqi dövlətçiliyin əsas prinsiplərinə bağlıdır. Dövlət beləliklə, xüsusi hüquq sahəsinə yerdəyişmə etməklə bu bağlılıqlardan özünü azad edə bilməz.

Sual 16: İnzibati icraatla əlaqəli hərəkəti və inzibati xətaların təqibinə yönəlmiş hərəkəti bir-birindən necə fərqləndirirlər?

Cavab: Bu fərqləndirmənin aparılması həmçinin Almaniyada da çətinlik törədən bir məsələdir. Polisin sırf cinayət-hüquqi və inzibati xəta əleyhinə hərəkəti (izibati xətanın təqibi) İİQ və beləliklə də həmçinin İPM-in tənzimləmə predmetinə aid deyil. Polis tərəfindən sadəcə olaraq təhlükənin qarşısının alınması halı isə fərqli haldır və bu zaman edilən hərəkətlərə İİQ və İPM-ə əsasən qiymət verilməlidir. İcazəsiz keçirilən nümayişin dağıdılması məsələn polisin təhlükənin qarşısının alınmasına yönəlmiş hərəkəti olduğu halda, polis tərəfindən şəxsin şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi və ona qarşı sanksiyaların tətbiqi inzibati xətalar haqqında qanunvericiliyə əsasən qiymətləndirilməlidir. Həyata keçirilən konkret tədbirin mahiyyəti və məqsədi və onun tədbiri həyata keçirənin icra etdiyi funksiya ilə bağlılığı yuxarıda qeyd olunan fərqləndirmənin aparılması üçün nəzərə alınacaq məqamlardır.

Sual 17: Qəyyumluq və Himayəçilik məsələləri üzrə Komissiyaların qərarlarına qarşı qaldırılan iddialara baxmaq inzibati məhkəmələrin səlahiyyətinə aiddirmi? 

Cavab: Bu komissiyalar rayon (şəhər) icra hakimiyyəti başçılarının yanında fəaliyyət göstərirlər. Onlar əlbəttə ki, İİQ və İPM-in anlamında inzibati orqan hesab edilə bilərlər. Lakin, məzmun baxımından bu orqanlar daha çox xüsusi hüquq sahəsinə aid olan məsələlərlə məşğul olurlar (qəyyumluq və onun şərtləri, himayəçilik, uşaqların rifahı, fəaliyyət qabiliyyəti və s.). Buna baxmayaraq, dövlət orqanlarının bu sahə ilə bağlı qərarlarını inzibati akt hesab etmək olar və beləliklə də bu inzibati aktlara qarşı qaldırılan iddialara baxılması inzibati məhkəmələrin səlahiyyətinə aid olardı. Digər tərəfdən, bu məsələlərlə bağlı xüsusi hüquqda, yaxud Mülki Prosessual Məcəllədə nəzərdə tutula bilən xüsusi qaydaların mövcud olub-olmaması sual olunmalıdır (Bəlkə də bu məsələni qanunla qəti şəkildə tənzimləmək lazımdır). Məhkəmə aidiyyəti, yaxud hüquqi müdafiə ilə bağlı bu növ xüsusi qaydaların mövcud olmadığı təqdirdə, yuxarıda qeyd olunan inzibati aktlara qarşı qaldırılan iddialara baxılmasının inzibati məhkəmələrin səlahiyyətinə aid edilməsi üçün yetərli əsas vardır.

Sual 18: İnzibati məhkəmələrin səlahiyyətinə həmçinin yaşayış yeri üzrə qeydiyyat məsələləri ilə bağlı qaldırılan iddialara baxılması aiddirmi? 

Cavab: Yaşayış yeri üzrə rəsmi qeydiyyatdan çıxarılma, yaxud məs. qeydiyyata salınmaqdan imtina edilməsinə qarşı qaldırılan iddialara inzibati məhkəmə icraatı qaydasında baxılmalıdır, çünki qeydiyyat hüququ publik hüquq sahəsinə aiddir. Bu sahə ilə bağlı qəbul edilən qərarlar da beləliklə, həmçinin inzibati aktlardır. Yaşayış yeri üzrə qeydiyyatdan çıxarılmadan imtina edilməsi ilə bağlı verilən qərara qarşı məcburetmə haqqında iddia qaldırıla bilər. İddiaçının hələ də qeydiyyatda olmasının müəyyən edilməsi ilə bağlı müəyyən etmə haqqında iddia qaldırıması barədə də düşünmək olar.

 

İPM-in 1.2-ci maddəsi (MPM-in tamamlayıcı qismdə tətbiqi)

Sual 1: MPM-də nəzərdə tutulan və işə 3 ay ərzində baxılıb qərar çıxarılmasını təsbit edən müddəa inzibati məhkəmələrə də aiddirmi?

Cavab: İlk əvvəl bu məsələ inzibati məhkəmələr arasında həddindən artıq mübahisəli idi. Lakin hal-hazırda bununla əlaqədar aşağıdakı mövqenin bərqərar olduğunu söyləmək mümkündür. İPM-də MPM-ə ümumi göndəriş nəzərdə tutulmasına (bax: İPM-in 1.2-ci maddəsi), habelə İPM-in 22.2-ci maddəsinin müddətlərlə bağlı xüsusi olaraq bir daha MPM-ə göndəriş etməsinə baxmayaraq, bu göndərişlər məhkəmənin qərarı hansı müddət ərzində çıxarmasına deyil, yalnız müddət axımının təfərrüatlarına (başlanma, başa çatma, bayram günləri və s.) şamil olunur. İPM-in özünün bir çox hissələrində qərarın hansı müddət ərzində qəbulu ilə bağlı müddətlər (bax: apellyasiya məhkəməsi üçün İPM-in 126.4 və 127.4-cü maddələri) əksini tapmışdır və buradan belə bir əks nəticə çıxarılmalıdır ki, İPM-də normal icraatlar üçün qərarın hansı müddət daxilində çıxarılması ilə bağlı müddətlər müəyyən edilməmişdir. Bu İPM-in 33.4 və 55.3-cü maddələrindən də irəli gəlir, çünki əks halda qeyd olunan müddəaların heç bir mənası olmazdı. Bundan başqa, yekun qərarın qəbulu üçün şərait hələ yetişməzsə və 3 ay müddət ərzində qərar qəbul etmək məcburiyyəti nəzərdə tutularsa, onda inzibati məhkəmə icraatının mənası itmiş olardı. Bu zaman məhkəmə də hansı qərarı qəbul etməli olduğunu bilməyəcəkdir, çünki sübutetmə vəzifəsi ilə bağlı qaydalar yalnız sübutların araşdırılmasının uğursuz nəticələndiyi hallarda qüvvədə olur.

Sual 2: İddiaçı tərəfindən təqdim edilmiş sənədlərin və s. icraat bitdikdən sonra ona geri qaytarılmasına dair MPM-in müddəaları inzibati prosesə də şamil olunurmu?

Cavab: İPM-də bununla bağlı ayrıca qaydalar nəzərdə tutulmadığına və sənədlərin iddiaçıya (həmçinin inzibati aktların cavabdehə) qaytarılmasının İPM-in prinsiplərinə zidd olmamasına görə sözügedən məsələ ilə əlaqədar MPM-in qaydalarını müvafiq qaydada tətbiq etmək olar.

Sual 3: Fərz edək ki, məhkəmə qərarının nəticə hissəsində xərclər məsələsinin həlli (və ya xərclər məsələsinin bir hissəsinin həlli) səhvən unudulmuşdur. Belə olan halda məhkəmə qərara özü düzəliş edə bilərmi? Əgər edə bilərsə, o bunu hansı müddət ərzində etməlidir?

Cavab: İPM-in 76 və 77-ci maddələrində məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsi imkanı nəzərdə tutulmamışdır (əgər söhbət İPM-in 76.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada „aşkar yanlışlıq“dan getmirsə). Ona görə də sözügedən hallarda İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən MPM-in müvafiq müddəalarının tətbiqi barədə düşünmək olar və bu müddəaların tətbiqi inzibati prosesin prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməyəcək. Bu o deməkdir ki, məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsinə dair MPM-in müddətlə bağlı müvafiq müddəaları da şamil olunmalıdır. Lakin məhkəmə qərarına düzəlişlərin edilməsi hər bir halda onun qanuni qüvvəyə minməsinə qədər baş verə bilər (bax: İPM-in 78-ci maddəsi).

Sual 4: MPM-in məhkəmə iclasının aparılmasına dair müvafiq müddəaları inzibati mübahisələr üzrə məhkəmə icraatında da tətbiq oluna bilərmi?

Cavab: İPM-in 63-cü maddəsində məhkəmə iclasının aparılması, eləcə də orada nizam-intizama riayət olunmasının təmin olunması məsələlərinə dair konkret qayda nəzərdə tutulmadığı üçün, qeyd olunan məsələlərlə bağlı İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən, MPM-in müvafiq qaydaları tətbiq olunmalıdır.

Sual 5: İnzibati mübahisələr üzrə apellyasiya məhkəməsi instansiyasında icraat zamanı şəxsin nümayəndə qismində çıxış edə bilməsi üçün MPM-də olduğu kimi məhkəmə aktından şikayət verə bilmənin nümayəndəliyi təsdiq edən sənəddə xüsusi göstərilməsinə ehtiyac varmı?

Cavab: İPM-in 31.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, prosessual nümayəndə onun nümayəndəliyini təsdiq edən sənədin məhkəməyə təqdim edilməsi anından „bütün prosessual hərəkətləri“ həyata keçirə bilər. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, həm birinci instansiya, həm də növbəti instansiya məhkəmələri üçün sözügedən məsələ ilə bağlı eyni şərtlər qüvvədədir. Ona görə də  inzibati mübahisələr üzrə apellyasiya məhkəməsi instansiyasında icraat zamanı şəxsin nümayəndə qismində çıxış edə bilməsi üçün məhkəmə aktından şikayət verə bilmənin nümayəndəliyi təsdiq edən sənəddə xüsusi göstərilməsi zəruri deyil.

Sual 6: Əgər aşağı instansiya məhkəmələri hər hansı bir iddianı mümkün hesab ediblərsə (məsələn, onlar MPM-in 151.3-cü maddəsində nəzərdə tutulduğu kimi, iddianı müəyyən bir vaxt ərzində mümkün sayılmayan qismdə rədd etməyiblərsə), yuxarı instansiya məhkəmələri həmin iddianı mümkün sayılmayan qismdə rədd edə bilərmi?

Cavab: İddianın mümkünlüyü istənilən mərhələdə məhkəmənin xidməti vəzifəyə görə DAİM yoxlamalı olduğu bir məsələdir. Bu o deməkdir ki, yuxarı instansiya məhkəməsi mümkün olmayan bir iddianı (məsələn, müddətin ötürülməsindən sonra verilən) mümkün hesab edə bilməz. Bu zaman, aşağı instansiya məhkəməsinin mümkünlük məsələsi ilə bağlı hansı mövqedə olması əhəmiyyət kəsb etmir (yəni, elə hallar ola bilər ki, aşağı instansiya məhkəməsi hər hansı bir iddianı birmənalı olaraq mümkün hesab etsin). MPM-in iddianın müəyyən müddət keçdikdən sonra (əgər məhkəmə ərizəni geri qaytarmayıbsa və ya onu mümkün sayılmayan qismdə qəbul etməkdən imtina edibsə) mümkün iddia qismdə nəzərdən keçirilməsinə dair təsbit etdiyi qayda burada ümumiyyətlə tətbiq oluna bilməz.

 

İPM-in 2.1-ci maddəsi:

Sual 1: MPM-in 30-cu maddəsi və məhkəmə aidiyyətinin birləşdirilməsi məsələləri arasındakı münasibət necə qiymətləndirilməlidir?

Cavab: MPM-in 30-cu maddəsinin əvvəlki redaksiyasına əsasən, bir-biri ilə əlaqədar olan tələblərdən bir qismi ümumi məhkəməyə, digər qismi isə iqtisad məhkəməsinə aid olardısa, tələblərə ümumi məhkəmədə baxılmalı idi. Başqa sözlərlə desək, sözügedən norma bu iki (yəni, mülki və iqtisadi) məhkəmə aidiyyətinin bir-birinə münasibətini tənzimləyirdi. Görünür, MPM-in 30-cu maddəsində „iqtisad məhkəməsi“ sözlərinin „inzibati-iqtisadi məhkəmə“ sözləri ilə əvəz edilməsi bu hüquqi tənzimetmədə nəyisə dəyişmək istəməyib. Başqa sözlərlə desək, müddəanın hazırki redaksiyasından hər hansı bir inzibati-hüquqi tələbin mülki-hüquqi tələblə predmet baxımından bağlılığı olan halda inzibati-hüquqi tələbə də ümumi məhkəmədə baxılmalı olması nəticəsi çıxarılmamalıdır. Bu icraatların fərqli aidiyyət səbəbindən ayrılması İPM-in 2.1-ci maddəsinin məhkəmə aidiyyəti ilə bağlı məcburi qaydasına da uyğun gəlir. Lakin eyni zamanda, bir-biri ilə birbaşa və ayrılmaz şəkildə bağlı olan belə tələblərin, yəni iddiaların mövcud olduğu hallarda işin ümumi məhkəmədə baxılmalı olmasına dair yanaşma haqqında da düşünmək olar.

Sual 2: İnzibati xətalar haqqında işlər hansı məhkəmələrin aidiyyətinə aiddir?

Cavab: Burada söhbət İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 360.1-ci maddəsində təsbit olunmuş mübahisələrdən gedir. Əksəriyyətin fikrincə, bu mübahisələrin aidiyyəti ümumi məhkəmələrə aiddir, baxmayaraq ki, MPM-in 25-ci maddəsi bununla bağlı dəqiq heç nə demir. Hər bir halda bu növ icraatlara „İnzibati icraat haqqında“ qanunun müddəaları şamil olunmur (bax: həmin qanunun 3.2.2-ci maddəsi) və bu da həmin mübahisələrin ümumi məhkəmələrin aidiyyətinə aid olması nəticəsinə gəlməyə əsas verir. Başqa sözlərlə desək, bu münasibətlərdə inzibati orqanların fəaliyyət göstərməsi faktı ikinci dərəcəli məsələdir.

 

İPM-in 2.2-ci maddəsi:

Sual 1: Hansı iddia növlərində iddianın qaldırıla bilməsi üçün əvvəlcə inzibati orqana müraciət edilməsi şərtdir?

Cavab: Bunlar o iddialardır kı, iddiaçı həmin iddialar vasitəsilə öz hüquqlarının genişləndirilməsini istəyir. Başqa sözlərlə desək, bunlar İPM-in 2.2.2, 2.2.3, 2.2.4 və 2.2.7-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş iddialardır.

Sual 2: İPM-in 2.2-ci maddəsində sadalanan iddia növlərinin sayı bununla kifayətlənirmi, yaxud bu siyahıya digər iddia növləri də əlavə edilə bilər?

Cavab: Əgər xüsusi qanunlarda inzibati məhkəmələr üçün digər əlavə səlahiyyətlər nəzərdə tutularsa (məs. Hər hansı bir bankın inzibati məhkəmə tərəfindən bağlanılması), bu zaman söhbət xüsusi hallardan gedir; Qalan hallar üçün isə İPM-də sadalanan iddia növləri bu siyahı ilə kifayətlənir.

 

İPM-in 2.2.1-ci maddəsi:

Sual 1: İnzibati aktın dəyişdirilməsi ilə bağlı qaldırılan iddia necə başa düşülür? Bu iddia məcburetmə haqqında iddiadırmı?      

Cavab: İPM-in 2.2.1-ci maddəsinin məzmunu və bu maddənin İPM-in 32.1-ci maddəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsindən məlum olduğu kimi, burada söhbət əlverişsiz inzibati aktın dəyişdirilməsinə dair iddiadan və beləliklə, mübahisələndirmə haqqında iddiadan gedir: Məs.: İddiaçı vergi orqanının 2000 manat vergi hesablanmasına dair qərarını mübahisələndirir və vergi məbləğinin 1000 manata endirilməsini tələb edir.

 

İPM-in 2.2.3-cü maddəsi (öhdəliyin icrası haqqında iddia, bax həmçinin: İPM-in 34.1-ci maddəsi):

Sual 1: Bu cür iddia növünə aid misallar göstərin!

Cavab: Burada söhbət iddianın məqsədinin İİQ-nin 2.0.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati akt olmadığı hallardan gedir. Çünki əks halda bu İPM-in 2.2.2 və 33.1-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş mənada məcburetmə haqqında iddia olardı. Başqa sözlərlə desək, öhdəliyin icrası haqqında iddia vasitəsilə iddiaçı cavabdehin İİQ-nin 1.2-ci maddəsi anlamında müəyyən bir faktiki xarakterli hərəkəti həyata keçirməsi barədə məhkəmə qərarının çıxarılmasını istəyir. Bu, misal üçün, pul ödənişi (pul ödənişinin həyata keçirilməsi Almaniyada, bir qayda olaraq, inzibati akt hesab olunmur) və ya iddiaçının ziyanına olan bir xəbərin (məsələn, müəyyən məhsulları almaqdan çəkinmək barədə inzibati orqanın xəbərdarlığı) təkzibi, yaxud digər bir faktiki hərəkət (məsələn, evakuatorla aparılmış avtomobilin geri qaytarılması, inzibati akt olmayan bir arayışda düzəliş aparılması, inzibati orqanın vəzifəli şəxsinin verdiyi qiymətləndirmənin düzəldilməsi, sökülmüş bir evin bərpası (bax: İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsi və 71.1-ci maddəsi, müəyyən mənada iddiaların qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada birləşdirilməsi)) və s. ola bilər. Beləliklə, öhdəliyin icrası haqqında iddiadan söhbət yalnız o zaman gedə bilər ki, inzibati aktın əlamətləri mövcud olmasın. Burada hüquqi müdafiə ilə bağlı boşluq yoxdur.

 

İPM-in 2.2.7-ci maddəsi:

Sual 1: Bu müddəaya əsasən həmçinin inzibati orqan tərəfindən inzibati məhkəmədə hər hansı vətəndaşa qarşı öhdəliyin icrası haqqında iddia qaldırıla bilərmi?

Cavab: Normal halda inzibati məhkəmədə qaldırılan iddialar qəti olaraq inzibati orqanlar tərəfindən vətəndaşlara qarşı deyil, vətəndaşlar tərəfindən inzibati orqanlara qarşı qaldırılan iddialardır. Əgər inzibati orqanın hər hansı bir fərdi şəxsə qarşı ictimai hüquq münasibətlərindən irəli gələn tələbi yaranarsa (Məs. Dövlət qulluqçusuna nəzərdə tutulduğundan çox ödənilmiş əmək haqqının geri ödənilməsi ilə bağlı), o zaman inzibati orqan bu tələbi inzibati akt vasitəsilə həmin şəxsə qarşı irəli sürə bilər. Bu zaman, yenidən adi vəziyyət (inzibati orqana qarşı onun bu qərarının ləğv edilməsinə yönəldilmiş iddia qaldırılması imkanı) yaranmış olur. İnzibati orqanın müvafiq şəxsə qarşı nəzərdə tutulduğundan artıq ödənişlə bağlı iddia qaldıra bilməsi üçün gərəkli olan əsas — hüquqların müdafiəsinə ehtiyac bu halda yoxdur, çünki inzibati akt hər hansı ödənişlə bağlı tələbin irəli sürülməsi üçün kifayət qədər asan və effektiv alətdir. Beləliklə, bu cür iddia mümkünsüz sayılardı.

 

İPM-in 7-ci maddəsi (icraatın dayandırılması):

Sual 1: İş üzrə ilkin suallar inzibati məhkəmə qaydasında həll yoluna aid olmadığı halda məhkəmə icraatı dayandırmalıdırmı və ya dayandıra bilərmi?

Cavab: Bax yuxarı: İPM-in 1-ci maddəsinə dair verilmiş 5-ci sual.

Sual 2: İPM-in 7.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş dayandırma vəzifəsi hansı andan etibarən şamil olunur – cinayət işi məhkəmənin icraatında olduqda, yoxsa artıq cinayət işinin başlanması ilə bağlı cinayət təqibi üzrə icraat açıldıqda?

Cavab: Sual yəqin ki, ilk növbədə vergi mübahisələri (vergi orqanlarının qərarlarından mübahisələndirmə haqqında iddia verilən zaman) ilə bağlıdır. Çünki bu kimi hallarda inzibati orqan, bir qayda olaraq, vergidən yayınmaya görə cinayət işi açır və həmin cinayət işi çərçivəsində vergi tələbinin haqlı olub-olmaması məsələsinə də baxılır. Bu zaman birinci növbədə işin predmetinə daha yaxın olan məhkəmənin işə baxıb qərar qəbul etməsi daha məqsədəuyğun olardı. Belə bir məhkəmənin cinayət işləri üzrə məhkəmə olması ən azı müəmmalı görünür. Hər halda təcrübə göstərir ki, cinayət işinin başlanması ilə bağlı cinayət təqibi üzrə icraatın açılması deyil, məhz işin baxılmaq üçün məhkəmənin icraatına qəbul olunması icraatı dayandırmağa məcbur edən amildir (bununla bağlı Ali Məhkəmənin oxşar bir iş üzrə çıxardığı qərara toxunulmuşdu).

Sual 3: İcraatın dayandırılmasına qarşı şikayət verilə bilərmi?

Cavab: Bununla bağlı İPM-in 81.1-ci maddəsində müəyyən edilmiş əsas qaydaya istinad olunmalıdır (qanunla ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, şikayət verilməsi mümkündür). İPM-in 7-ci maddəsi bu barədə heç bir qayda nəzərdə tutmur. Eyni zamanda, sözügedən məsələdə İPM-in 83.3-cü maddəsində təsbit edilmiş hallardan da heç biri mövcud deyil. Ona görə də icraatın dayandırılmasından şikayət verilməsi mümkündür (Almaniyada olduğu kimi).

 

 

İPM-in 7 və 58-ci maddələri ilə bağlı:

Sual: Mülki məhkəmə icraatında olduğu kimi inzibati məhkəmə icraatında da mütəxəssis rəylərinin alınması zamanı icraat formal qaydada təxirə salınmalıdırmı?

Cavab: Bu məsələ ilə əlaqədar MPM tətbiq olunmayacaq, çünki sübutların araşdırılması ilə bağlı icraatın təxirə salınması mülki məhkəmə icraatında işə baxmaq üçün nəzərdə tutulmuş müddətlə (3 ay) bağlıdır. İnzibati məhkəmə icraatında işə baxmaq üçün müddətlər nəzərdə tutulmayıb və İPM-də təxirəsalma ilə bağlı əksini tapmış qaydalar tükəndirici xarakter daşıyır.

 

İPM-in 8-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 8-ci maddəsi mübahisələndirmə haqqında iddiadan başqa iddia növlərinə də şamil edilirmi?

Cavab: İPM-in 8.1.2-ci maddəsində yalnız mübahisələndirmə haqqında iddianın adı çəkilir. Bu müddəa hər hansı bir problem olmadan müvafiq qaydada məcburetmə haqqında iddiaya da tətbiq oluna bilər. 8-ci maddədə söhbət ancaq ümumi olaraq iddialardan getdiyi üçün həmin norma öhdəliyin icrası haqqında iddialar, müəyyən etmə haqqında iddialara və s. də şamil olunur. Aidiyyətlə bağlı sual heç vaxt açıq qala bilməz.

Sual 2: Bu maddə analogiya qaydasında predmet üzrə aidiyyətə də şamil oluna bilərmi?

Cavab: Təcrübə göstərir ki, İPM-in 8-ci maddəsi həm də predmet üzrə aidiyyət problemləri ilə əlaqədar tətbiq edilir. Ancaq bu maddə mübahisənin həlli yolunun müəyyənləşdirilməsi problemləri ilə bağlı tətbiq edilmir. Bu düzgün yanaşma hesab olunmalıdır. Çünki İPM-in 8.2-ci maddəsində hər bir halda predmet üzrə aidiyyətin adı çəkilir və beləliklə, Məcəllənin 8.3.-8.6-cı maddələri də predmet üzrə aidiyyətə şamil olunur.

Sual 3: İPM-in 8.1.3-cü maddəsi (xidməti yaşayış yeri) dövlət qulluqçularına, hərbi qulluqçulara və s. münasibətdə necə təfsir edilməlidir?

Cavab: Almaniyada bununla bağlı müvafiq müddəa mövcuddur. Həmin qaydaya əsasən xidməti yaşayış yeri mərkəzi inzibati orqanın yerləşdiyi yer deyil, iddiaçının konkret qulluq etdiyi inzibati orqanın yerləşdiyi yer sayılır. Başqa yerə keçirilməklə bağlı iddia qaldırılan zaman isə işə iddiaçının yeni xidməti yaşayış yerinin deyil, bu vaxta qədərki xidməti yaşayış yerinin məhkəməsi tərəfindən baxılır.

Sual 4: Əgər inzibati orqan Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisi üzrə səlahiyyətlidirsə, ona qarşı verilmiş iddialara hansı məhkəmədə baxılmalıdır?

Cavab: İPM-in 8.1.2-ci maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən belə hallarda işə iddiaçının yaşayış yeri və ya olduğu yerin məhkəməsi baxır.

Sual 5: İPM-in 8.1.1-ci maddəsinə dair misallar (əmlak və ya ərazi)

Cavab: Almaniyada tikinti məsələləri üzrə məhkəmə icraatlarında (tikintiyə icazəyə dair iddialar, qonşuluq hüquqları ilə bağlı iddialar) məhkəmə aidiyyəti torpaq sahəsinin yerləşdiyi əraziyə əsasən müəyyən edilir. Eyni qayda kadastr arayışları və ya daşınmaz əmlakın dövlət reyestrindəki edilmiş qeydlərlə bağlı verilən iddialara da aiddir.

Sual 6: Tərəflərdən biri məhkəmənin işə baxmaq səlahiyyətinin olmamasını mübahisələndirməlidir, yoxsa məhkəmə aidiyyət məsələsini öz xidməti vəzifəsinə görə yoxlayır?

Cavab: İPM-in 8.2-ci maddəsində söhbət, bir tərəfdən, xidməti vəzifəyə görə mübahisənin aidiyyətinin yoxlanılmasından gedir (bu da məntiqidir, çünki mübahisənin aidiyyəti mümkünlük məsələsinə aid olan bir məsələdir və daim xidməti vəzifəyə görə yoxlanılmalıdır). Digər tərəfdən isə, İPM-in 8.4-cü maddəsi tərəflərdən birinin məhkəmə aidiyyətini mübahisələndirməli olmasını şərtləndirir. Görünür, İPM belə bir mövqedən çıxış edir ki, aidiyyət mübahisələndirildiyi hallarda onun 8.4-cü maddəsinə müvafiq olaraq, məhkəmə mübahisənin onun aidiyyətinə aid olub-olmaması barədə bir qərar qəbul etməlidir. Beləliklə, proses iştirakçılarının məhkəmə aidiyyətini mübahisələndirdikləri hallarda mübahisənin onun aidiyyətinə aid olmasını hesab edən məhkəmə müvafiq olaraq aidiyyət barədə qərardad vasitəsilə (müsbət) qərar qəbul etməlidir. Bu qərardaddan İPM-in 8.5-ci maddəsinə müvafiq olaraq, şikayət verilə bilər. Əksinə, İPM-in 8.2-ci maddəsi yalnız o halı əhatə edir ki, məhkəmə (məhkəmə aidiyyəti mübahisələndirmədən) mübahisənin onun aidiyyətinə aid olmaması fikrində olsun.

Sual 7: Əgər mülki məhkəmə işi inzibati məhkəməyə göndərirsə və inzibati məhkəmə özünü səlahiyyətli məhkəmə hesab etmirsə, məsələ necə həll olunmalıdır?

Cavab: Çətin ki, bu hala təcrübədə rast gəlinsin, çünki mülki məhkəmələr bu hallarda işi səlahiyyətli məhkəməyə göndərmir (Məcəllədə bu hallarda işin səlahiyyətli məhkəməyə göndərilməsi məsələsini tənzimləyən müddəa yoxdur), əksinə iddianı mümkünsüz hesab etməklə rədd edirlər. Əgər, bunun əksinə olaraq iş həqiqətən də digər məhkəməyə göndərilməli olsaydı, işin appellyasiya məhkəməsinə (daha dəqiq desək, bu məhkəmənin inzibati işlər üzrə səlahiyyətli məhkəmə tərkibinə) göndərilməsi barədə də düşünmək olardı. Bu zaman apellyasiya məhkəməsi işə baxmaq səlahiyyətinə malik olan məhkəməni təyin edərdi. İPM-in 9-cu maddəsinin yalnız ərazi aidiyyətinə şamil olunmasına baxmayaraq, həmin norma müvafiq qaydada burada da tətbiq edilə bilər.

Sual 8: İnzibati mübahisə predmetinin bir hissəsi üzrə ərazi aidiyyəti baxımından X inzibati məhkəməsi səlahiyyətli olub, digər hissəsi üzrə isə Y inzibati məhkəməsi səlahiyyətli olduqda nə etmək lazımdır?

Cavab: Əgər səlahiyyətin mövcud olmadığı hissənin ayrılması mümkündürsə, onda həmin hissə icraatdan ayrılmalıdır (bax həmçinin: İPM-in 1-ci maddəsi). Müstəqil hissəyə ayrıla bilməyən ilkin suallara münasibətdə isə vəziyyət başqa cürdür (bax: İPM-in 1-ci maddəsi, həmçinin Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci tarixli, 4 saylı Qərarı).

Sual 9: Proses iştirakçıları məhkəmə aidiyyətini özləri müəyyənləşdirə bilərlərmi?

Cavab: İPM-in həm predmet (bax: İPM-in 2-ci maddəsi), həm də ərazi (bax: İPM-in 8-ci maddəsi) baxımından məhkəmə aidiyyətini müəyyən edən qaydaları məcburi xarakterli müddəalardır. Ona görə də tərəflər məhkəmə aidiyyətini qarşılıqlı razılıq əsasında özləri müəyyən edə bilməzlər.

Sual 10: Əgər iddiaçının yaşayış yeri Azərbaycan Respublikasından kənarda olarsa, bu zaman hansı məhkəmə səlahiyyətli məhkəmə qismində çıxış edir?

Cavab: İPM-in 8-ci maddəsində bu hal tənzimlənməmişdir. Ona görə də belə hallarda inzibati orqanın (cavabdehin) yerləşdiyi yerin məhkəməsinin səlahiyyətli məhkəmə olması mövqeyindən çıxış edilməsi, başqa sözlərlə desək, İPM-in 8.1.3-cü maddəsinin sonuncu cümləsinın analogiya qaydasında tətbiqi məqsədəuyğun hesab olunardı.

Sual 12: İPM-in 8.2-8.5-ci maddələri müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbirləri üzrə icraatlara da şamil olunurlarmı?

Cavab: Bəli, bunu söyləməyə çoxlu əsas mövcuddur. Belə ki, sözügedən müddəalarda söhbət „Ümumi müddəalar“ fəslinə aid normalardan gedir. Eyni zamanda, qeyd olunan normaların müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbirləri üzrə icraatlara şamil olunmayacağı təqdirdə hüquqi boşluq yaranardı.

Sual 13: İşin aidiyyət qaydaları üzrə baxılmaq üçün göndərilməsi barədə qərardadlar işin göndərildiyi məhkəmə üçün məcburidirmi?

Cavab:  İPM-də yalnız inzibati məhkəmələrin qərardadlarının məcburi qüvvəyə malik olması təsbit olunmuşdur (bax: İPM-in 8.6-cı maddəsi).

Sual 14: İPM-in 8, xüsusilə 8.2 və 8.6-cı maddələri həmçinin mübahisənin hüquqi həll yolu ilə bağlı problemlər  

Cavab: Mübahisənin hüquqi həll yoluna dair məsələ əslində İPM-in 8-ci maddəsi anlamında predmet aidiyyəti üzrə məsələ ilə eyniyyət təşkil etmir. Eyni zamanda mübahisə ilə bağlı işin müvafiq məhkəməyə göndərilməsi (göndərilən məhkəmə üçün məcburi olmaqla) qaydalarını tənzimləyən müddəa (İPM-in 8.3 və 8.6-cı maddələri) həmçinin mübahisənin hüquqi həll yolu ilə bağlı deyil, qəti olaraq yalnız məhkəmənin səlahiyyəti (dar mənada) barəsində tətbiq edilir. Doğrudur, bu müddəanın mübahisənin hüquqi həll yolu ilə bağlı yaranan problemlər barəsində də müvafiq qaydada tətbiq edilməsini düşünmək olar. (bax: İPM-in 8-ci maddəsinə dair 7 və 8-ci suallar). Ancaq bu da həmçinin o demək olardı ki, mübahisə ilə bağlı işin göndərildiyi ikinci məhkəmə, məsələn mülki məhkəmə üçün inzibati məhkəmənin mübahisə ilə bağlı işin mülki məhkəməyə göndərilməsinə dair qərardadı məcburi qüvvəyə malikdir (MPM-də deyil, “yalnız” İPM-də nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bu məcburilik əlbəttə, mülki məhkəməyə də şamil edilir!).

Azərbaycan məhkəmələrinin təcrübəsi göstərir ki, İPM-in 8-ci maddəsi məhkəmələr tərəfindən daha dar mənada təfsir edilir və beləliklə, bu maddə o cümlədən mübahisənin hüquqi həll yolu ilə bağlı yaranan məsələlər barəsində tətbiq edilmir, çünki bu sahədə yaranan problemlərin hansı qaydada həll edilməsi qanunvericilikdə tənzimlənməyib. O zaman, məhkəmə bu hallarda onun səlahiyyətinə aid olmayan iddianı mümkünsüz hesab etməklə rədd edir (bax: İPM-in 35.3-cü maddəsi); işin digər məhkəməyə göndərilməsi, bütün proses iştirakçılarının razılığı olsa da belə, qanunla mümkün deyil. İddiaçı bu halda yenidən başqa məhkəmədə iddia qaldırmalıdır. Ancaq bu zaman da iddiaçı üçün belə bir risk yaranmış olardı ki, (işin digər məhkəməyə göndərilməsinin göndərilən məhkəmə üçün məcburi olmaması səbəbindən) bu məhkəmə də işin hüquqi həll yolu baxımından onun səlahiyyətinə aid olmadığını hesab etsin. Qanunvericiyə bu məsələ ilə bağlı mövcud olan problem məlumdur; işin hüquqi həll yolu ilə bağlı digər məhkəməyə göndərilməsi məsələsini tənzimləyəcək qanunvericilik normasının yaradılması üzərində artıq iş aparılır.

Sual 15: İPM-in 8.1.3.1-ci maddəsi (gəmi kapitanının hərəkət və ya hərəkətsizliyi ilə bağlı iddialara dair müddəa) notariat hərəkətləri ilə bağlı mübahisələrə hansı məhkəmədə baxılmasına dair mübahisə zamanı dəlil kimi çıxış edə bilərmi?

Cavab: bax: İPM-in 1.1-ci maddəsinə dair 13-cü sual.

 

İPM-in 9-cu maddəsi:

Sual 1: Bu müddəa analogiya qaydasında predmet üzrə aidiyyətə və hüquqi həll yolunun seçilməsinə (məsələn, mülki və inzibati məhkəmə) dair mübahisələrə şamil olunurmu?

Cavab: Bunu Azərbaycanda mövcud olan təcrübəyə əsasən güman etmək olmaz. Bax: İPM-in 8-ci maddəsinə dair 7-ci sual.

 
İPM-in 11-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 11.2-ci maddəsi hansı əhəmiyyətə malikdir?

Cavab: Bu maddənin çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Sözügedən müddəada söhbət tərəflərin „hüquqi dinlənilmə“ni tələb etmək hüququndan gedir. Həmin hüquqa müvafiq olaraq, məhkəmə tərəfləri daim bərabər şəkildə məlumatlandırmalı və tərəflər həmişə məhkəmə tərəfindən güman edilən faktlara (və hüquqi məsələlərə) dair mövqelərini ifadə etmək imkanına malik olmalıdırlar. Almaniyada bu prinsip hətta konstitusion prinsip səviyyəsinə malikdir və „sürpriz qərar“ın, yəni əvvəlcədən müzakirə edilməmiş və tərəflərin heç birinin gözləməli olmadığı faktlara və ya hüquqi mövqelərə əsaslanan qərarın qəbulunu qadağan edir. Bu İPM-in 68.2-ci maddəsindən də irəli gəlir.

 
İPM-in 12-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: Əgər inzibati orqan qanunla müəyyənləşdirilmiş şərtin mövcudluğunu təsdiqləmişdirsə, məhkəmə özü də həmin şərtin mövcudluğunu yenidən yoxlayırmı?

Cavab: Məhkəmə işin hallarını xidməti vəzifəsinə görə araşdırır, lakin hüquqi sualları da özü cavablandırmalıdır. Bu o deməkdir ki, nəinki proses iştirakçılarının təklifləri və iddia etdikləri faktlar məhkəmə üçün məcburi əhəmiyyət kəsb etmir, həm də məhkəmə özünü onların malik olduğu hüquqi mövqelərdən problemsiz olaraq uzaqlaşdıra bilər. Bununla belə, məhkəmə belə olan halda zəruri xarakter daşıyan „hüquqi dinlənilmə“yə görə proses iştirakçılarını əvvəlcədən müvafiq qaydada məlumatlandırmalıdır.

Sual 2: Əgər hər hansı bir fakt məsələsi ilə bağlı hər iki tərəfin mövqeyi üst-üstə düşərsə, bu məhkəmə üçün məcburidirmi?

Cavab: Bu məhkəmə üçün məcburi olmasa da, məhkəmə faktlara dair iştirakçıların bildirdiklərinə şübhə ilə yanaşmaq üçün, bir qayda olaraq, heç bir səbəb görməyəcəkdir.

Sual 3: Iştirakçılar İPM-in 12.3 və 51-ci maddələrinə zidd olaraq mübahisə ilə bağlı faktiki halların araşdırılmasına yardım etməzlərsə, nə etmək lazımdır?

Cavab: Belə hallarda məhkəmənin əlində birbaşa məcburetmə vasitələri yoxdur və yalnız İPM-in 12.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş sübutetmə vəzifəsinin dönüşü haqqında qaydadan istifadə edilməsi mümkündür. Beləliklə, bu kimi hallarda, misal üçün, İPM-in 14.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş qaydanın əksinə olaraq, iddiaçının tələbinə dair faktiki şərtlərin mövcudluğunu sübut etmək vəzifəsi cavabdehin üzərinə qoyula bilər ki, iddiaçı üçün müsbət bir qərar çıxarıla bilsin.

Sual 4: İPM-in 12.4-cü maddəsinə əsasən qəbul edilmiş sübutetmə vəzifəsinin dönüşü haqqında qərardaddan şikayət verilə bilərmi?

Cavab: Bu, həmin qərardadla İPM-in 83.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş “sübutlar haqqında” qərardadın ehtiva edilib-edilməməsindən asılıdır. Belə hallarda İPM-in 12.4-cü maddəsinə əsasən qəbul edilmiş qərardadlar mübahisələndirilə bilməz və iştirakçılar apelyasiya şikayəti verən zaman sübutlar haqqında qaydaların səhv tətbiq edilməsi haqqında şikayətlərini yekun qərara qarşı yönəlmiş şikayətdə bildirməlidirlər (İPM-in 83.4-cü maddəsi).

Sual 5: Əgər məcburetmə haqqında iddilarda işin hallarının araşdırılması məhkəmə üçün qeyri-adekvat olarsa (məsələn, işin hallarının araşdırılması üçün məhkəmə inzibati orqanın bütün işini özü görməli olarsa), o işin hallarının araşdırılması üçün işi inzibati orqana geri göndərə bilərmi?

Cavab: Bu cür hallarda İPM-in 73.3.3-cü maddəsi həmin Məcəllənin 73.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq məhkəmənin hüquqi mövqeyini nəzərə almaq məcburiyyəti müəyyən edən qərar qəbul edilməsinə imkan verir. Praktiki baxımdan bu elə işin hallarının araşdırılması üçün onun inzibati orqana geri göndərilməsi deməkdir.

Sual 6: Əgər cavabdeh məhkəmənin tələbinə baxmayaraq, işlə bağlı materialları təqdim etmirsə, məhkəmə bu halda inzibati orqana cərimə təyin edə bilərmi və belə hallarda icraat hansı qaydada həyata keçirilməlidir?

Cavab: İPM-də bu kimi halların nəticəsi kimi ilk növbədə sübutetmə vəzifəsinin dönüşü imkanı təsbit edilmişdir (bax: İPM-in 12.4-cü maddəsi). Bu arada təcrübədə sözügedən hallarda inzibati orqanın cərimələnməsi imkanından da istifadə edilir (bax: İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 348-6-1-ci maddəsi). Həmin praktikaya uyğun olaraq, iş ümumi məhkəməyə göndərilir və həmin məhkəmənin hakimi müvafiq cəriməni təyin edir. Cərimənin təyin edilə bilməsi üçün şərt, inzibati məhkəmə tərəfindən formal protokolun tərtib edilməsidir. Həmin protokolda inzibati orqandan sənədləri təqdim etməsinin tələb olunması və onun bu tələbə reaksiya verməməsi qeyd olunmalıdır. Protokol inzibati məhkəmənin hakimi tərəfindən imzalanmalıdır. Ümid etmək lazımdır ki, bu cür hallarda ümumi məhkəmənin hakimi protokola riayət edərək inzibati orqanın işin araşdırılmasında məhkəməyə yardım etməməsi mövqeyindən çıxış edəcəkdir.

Sual 8: Əgər inzibati aktlarda iddiaçının xeyrinə ola bilən hallar müəyyən edilməzsə, yaxud əgər iddiaçının ümumiyyətlə bütün müvafiq sənədləri çatışmazsa məhkəmə necə hərəkət etməlidir? 

Cavab: Bu halda hüquqi müdafiə və inzibati orqan tərəfindən aparılacaq yoxlama faktiki və praktiki səbəblərdən mümkün deyildir. Bu zaman iddianın mümkünsüz deyil, əsassız sayılması üçün yetərli səbəb vardır.

 

İPM-in 13-cü maddəsi:

Sual 1: Məhkəmə iştirakçılara istinadlar [istiqamətlər] verdikdə, bu onun qərəzli olmasına işarə edə bilərmi?

Cavab: Hakim qanuna əsasən yardım göstərmək vəzifəsi daşıdığına görə (bax: İPM-in 48.1 və 64.1-ci maddələri) bu vəzifənin yerinə yetirilməsi İPM-in 19-cu maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada etiraz üçün əsas ola bilməz. İPM-in 19.1.3-cü maddəsində hakimin işin nəticəsi barədə “məhkəmə baxışından kənar” və ya açıq formada bəyanat verməsinin qərəzlilik əsas ola bilməsi təsbit edilmişdir. Hakimin proses iştirakçılarına yardım etməsində isə həmin tərkib mövcud deyil.

Sual 2: Proses iştirakçilarının, xüsusilə iddiaçının hakimin məsləhətinə riayət etməməsi nə ilə nəticələnir?

Cavab: Bu konkret haldan asılıdır. Məhkəmə aydın olmayan vəsatətləri/ərizələri təfsir edir (bununla əlaqədar məhdudiyyətlə bağlı bax: İPM-in 52-ci maddəsi), düzgün olmayan vəsatətlər/ərizələr barədə qanuna əsasən qərar qəbul edir (yəni, mövcud hallardan asılı olaraq iddianı ya qeyri-mümkün, ya da əsaslandırılmamım hesab edir) və proses iştirakçıları işin hallarının araşdırılmasında yardımçı olmaq vəzifələrini yerinə yetirmədikdə İPM-in 12.4-cü maddəsini tətbiq edir.

Sual 3: Yardım etmək vəzifəsi hansı məhkəmələrə aiddir?

Cavab: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 17.09.2014-cü il tarixli qərarına (bax: 17.09.14 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 13-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair) əsasən, İPM-in 13-cü maddəsində təsbit edilmiş yardım etmək vəzifəsi hər halda “yanlış iddia növlərinin münasibləri ilə əvəz olunması” müddəasına münasibətdə müstəsna olaraq birinci instansiya məhkəmələrində işə baxılması üzrə inzibati məhkəmə icraatına şamil olunur və inzibati apellyasiya icraatında tətbiq edilə bilməz. Bu yanaşmasını Konstitusiya Məhkəməsi belə əsaslandırmışdır ki, İPM-in 13-cü maddəsinin “yanlış iddia növlərinin münasibləri ilə əvəz olunması” müddəası mahiyyət etibarı ilə yeni iddia tələblərinin meydana çıxması və iddianın predmetinin dəyişdirilməsi iddia üzrə cavabdehlərin dairəsinin dəyişdirilməsi ilə nəticələnə bildiyindən, bu, apellyasiya icraatının vəzifələri ilə uzlaşmaya və yeni iddia növünə məruz qalmış prosesin digər tərəfinin müdafiə hüquqlarının pozulması ilə nəticələnə bilər. Həmçinin Konstitusiya Məhkəməsinin fikrincə, apellyasiya icraatı zamanı iddia növünün dəyişdirilməsi proses iştirakçılarının Konstitusiyanın 60-cı maddəsində təsbit olunmuş məhkəmə müdafiəsi hüququna xələl gətirə və onları pozulmuş hüquqlarını üçpilləli məhkəmə iyerarxiyasında mübahisələndirmək imkanından məhrum edə bilər (bax: 17.09.14 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 13-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair). Lakin qeyd olunan yanaşmanın doğurduğu nəticələrdən asılı olmayaraq, Konstitusiya Məhkəməsi sözügedən qərarında vurğulamışdır ki, apellyasiya icraatı qaydasında apellyasiya şikayəti üzrə işlərə baxılarkən apellyasiya məhkəmələrinin inzibati-iqtisadi kollegiyaları birinci instansiya məhkəmələri tərəfindən inzibati məhkəmə icraatının digər prinsipləri kimi, İPM-in 13-cü maddəsinin də tələbinə riayət edilib-edilməməsini yoxlamalıdırlar.

Eyni zamanda, Konstitusiya Məhkəməsi 17.09.2014-cü il tarixli qərarında bildirmişdir ki, inzibati icraatın spesifik xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, İPM-in 13-cü maddəsində nəzərdə tutulan məhkəmənin qaldırılan iddialarda yol verilən formal xətaların aradan qaldırılması, aydın olmayan iddia tələblərinin dəqiqləşdirilməsi, natamam faktiki məlumatların tamamlanması, işin hallarının müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edən izahatların təqdim olunması ilə bağlı proses iştirakçılarına yardım etməsini müəyyən edən müddəalarının inzibati apellyasiya icraatında tətbiqi istisna edilmir.

Nəhayət, Konstitusiya Məhkəməsinin barəsində söhbət gedən qərarına uyğun olaraq, apellyasiya instansiyası məhkəmələrinin inzibati-iqtisadi kollegiyalarının İPM-ə əsasən birinci instansiya məhkəməsi qismində baxdığı iddialarda (yəni, normativ xarakterli aktların qanunauyğunluğunun mübahisələndirilməsinə dair, siyasi partiyalarla bağlı, kütləvi informasiya vasitələri ilə bağlı və seçki (referendumda iştirak) hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı iddialar) İPM-in 13-cü maddəsinin “yanlış iddia növlərinin münasibləri ilə əvəz olunması” müddəası tətbiq oluna bilər.

İnzibati mübahisələrə kassasiya qaydasında baxılarkən İPM-in 13-cü maddəsində təsbit edilmiş yardım etmək vəzifəsinin tam və ya qismən tətbiqinin mümkün olub-olmaması məsələsinə dair Konstitusiya Məhkəməsinin qeyd olunan qərarında fikir bildirilməmişdir.

Konstitusiya Məhkəməsinin bu qərarını aşağıdakı şəkildə şərh etməklə ən yaxşı şəkildə anlamaq olar: Apellyasiya instansiyası məhkəməsində icraat zamanı iddia növünün dəyişdirilməsinə, yəni, iddianın dəyişdirilməsinə yol verilmir. Çünki belə olan təqdirdə  tərəflərdən biri instansiyaların birində hüquqi müdafiə imkanını itirmiş olardı. Beləliklə, burada söhbət əslində İPM-in 13-cü maddəsindən daha çox Məcəllənin 54-cü maddəsi ilə bağlı bir problemdən gedir. Başqa sözlə, hakim mübahisə predmetinin ikinci instansiya məhkəməsində icraat zamanı dəyişdirilməsinə səy göstərməməlidir. Əslində, bu, İPM-in 54-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada iddianın dəyişdirilib-dəyişdirilməməsinin və nə zaman dəyişdirilməsinin məqsədəuyğunluğu ilə əlaqədar aparılan yoxlamaya bərabərdir.

Məhkəmənin yardım etmək vəzifəsi həmçinin Ali Məhkəmənin 10.04.2015-ci il tarixli,              5 saylı Qərarında da (bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarının 3.1 və sonrakı bəndləri) ən mühüm vəzifələrdən biri kimi vurğulanır.

 

İPM-in 14-cü maddəsi:

Sual 1: İPM-in 14.3-cü maddəsinin 1-ci və 2-cü cümlələri arasındakı münasibət necə başa düşülməlidir?

Cavab: Burada söhbət qanunun müəyyənləşdirdiyi sistemdən gedir. Əgər hər hansı bir fakt (hal) hansısa bir güzəşt (imtiyaz) üçün ilkin şərt qismində çıxış edirsə, onda sözügedən maddənin 1-ci cümləsi tətbiq edilir (iddianın sübut edilməsi vəzifəsi). Yox, əgər hər hansı bir fakt hüquqları ləğv edirsə (yəni yükləyici xarakter daşıyırsa), onda sübutetmə vəzifəsi inzibati orqanın üzərinə düşür. Misal: Qanunla müəyyən edilmişdir ki, „x“ halı mövcud olan zaman iddiaçının „…“-nı tələb etmək hüququ vardır, „y“ halı mövcud olduğu zaman isə bunu tələb etmək hüququ yoxdur.“ Bu misalı əsas kimi götürsək, „x“ halı üçün sübuetmə vəzifəsini iddiaçı, „y“ halı üçün isə inzibati orqan daşıyır.

Sual 2: İPM-in 14.2-ci maddəsi hansı halları ehtiva edir?

Cavab: Burada söhbət ilk növbədə İPM-in 1.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati orqanın „faktiki xarakterli hərəkət”indən gedir.

Sual 3: İddia müddətləri ilə bağlı sübutetmə vəzifəsinə dair məsələ necə tənzimlənir?

Cavab: Müddətin axımının başlanması ilə müddətin bitməsi bir-birindən fərqləndirilməlidir. İİQ-nin 62.3-cü maddəsindən məlum olduğu kimi inzibati aktın maraqlı şəxsə göndərilməsi, beləliklə də müddətin başlanması ilə bağlı sübutetmə vəzifəsini inzibati orqan daşıyır. İddiaçının məhkəmədə vaxtında iddia qaldırıb-qaldırmaması sualı ortaya çıxarsa məsələ başqa hal ala bilər. Adətən iddia ərizəsinin məhkəməyə daxil olması məhkəmənin möhürü, beləliklə sənədlə sübut edilir. Belə olmadıqda – məsələn, möhür ərizə daxil olandan sonrakı tarixi əks etdirdikdə -, o zaman iddiaçı möhürün səhv vurulduğunu sübut etməlidir. Bununla bağlı sübut olmazsa, o halda iddiaçı iddia ərizəsini məhkəməyə vaxtında verdiyini sübut etməli olacaq. İddia müddətinə əməl olunması iddiaçı üçün hüquqi baxımdan əlverişli bir haldır və beləliklə də o, ümumi prinsiplərə əsasən həmin halı da sübut etməlidir. Lakin, ayrı-ayrı hallardan asılı olaraq, yəni məsələn, güman edildikdə ki, müddətə əməl olunmuşdur, o zaman sübutetmə vəzifəsini qarşı tərəfin daşıdığını da düşünmək olar.

 
İPM-in 15-ci maddəsi:

Sual 2: Hakim İPM-in 15.2-ci maddəsinə əsasən icraatın sona çatdırılmasına hansısa bir təsir göstərə bilərmi?

Cavab: İPM-in 15.2-ci maddəsi iş üzrə icraatın (işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul edilmədən) sona yetməsinin yalnız iştirakçıların iradəsindən asılı olduğunu müəyyən edən dispozitivlik prinsipini nəzərdə tutur. Məhkəmə barışıq sazişini protokollaşdırmaqdan (təsdiq etməkdən) imtina edə bilər (bax: İPM-in 66-cı maddəsi). Lakin İPM-in 15.2-ci maddəsinin ehtiva etdiyi bütün digər hallarda iş üzrə icraat proses iştirakçılarının hərəkəti və məhkəmənin xərclər haqqında qərar qəbul etməsi ilə başa çatdırılır. Eyni zamanda, proses iştirakçıları qarşılıqlı olaraq işin mahiyyəti üzrə mübahisənin həll olunduğunu elan edərlərsə, onda da yalnız məhkəmə xərcləri haqqında qərar qəbul edilir (bax: İPM-in 110.6-cı maddəsi). Bu qayda hətta məhkəmənin mübahisənin mahiyyət üzrə həll edilmədiyinə əmin olduğu halda belə şamil olunur. Məhz bu baxımdan proses iştirakçıları sözügedən hallarda bir növ icraatın „sahibləri“ qismində çıxış edirlər. İcraata cəlb olunan şəxslərin hüquqlarına dair bax: İPM-in 28-ci maddəsi.

 
İPM-in 16-cı maddəsi:

Sual 1: Proses iştirakçıları icraatın yazılı qaydada keçirilməsinə dair verdikləri razılığı geri götürə bilərlərmi (İPM-in 16.2-ci maddəsi)?

Cavab: Razılıq sərbəst qaydada geri götürülə bilər.

Sual 2: İPM-in 16.3-cü maddəsi necə başa düşülməlidir?

Cavab: Bununla bağlı bax: İPM-in 35-ci və 87.7.2-ci maddələrinə dair verilmiş 2-ci sual.

 
İPM-in 19-cu maddəsi:

Sual 1: İddia icraatı üzrə hakim İPM-in 41.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq məhkəmə qaydasında müvəqqəti xarakterli müdafiə məsələsinə baxarkən işin nəticəsi barədə birmənalı fikir bildirərsə, bu onun qərəzli olması anlamına gələ bilərmi?

Cavab: Bu nə İPM-in 19.1.3-cü maddəsinə (bununla bağlı həmçinin yuxarıda bax: İPM-in 13-cü maddəsinə aid 1-ci sual), nə də İPM-in 19.1.5-ci maddəsinə əsasən hakimin qərəzli olmasını bildirmir.

Sual 2: Ekspertə və məhkəmə iclas katibinə etiraz edilə bilərmi?

Cavab: İPM-də bununla bağlı heç bir qayda təsbit edilmədiyi və İPM-in 19-cu maddəsindəki sadalamanın tükəndirici siyahı olmadığı qəbul edildiyi üçün İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən MPM-in müddəalarının analogiya qaydasında tətbiqi nəzərdən keçirilməlidir.

 
İPM-in 22-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 22.2-ci maddəsinə əsasən işə baxılma müddəti kimi 3 aylıq müddət tətbiq edilə bilərmi?

Cavab: Xeyr. Bununla bağlı yuxarıda bax: İPM-in 1.2-ci maddəsinə dair 1-ci sual.

 

 

İPM-in 23-cü maddəsi:

Sual 1: İPM-in 23.1-ci maddəsinə əsasən hüquqi müdafiə vasitələri ilə bağlı məlumat verən məhkəmə dedikdə, hansı məhkəmə nəzərdə tutulur: birinci instansiya məhkəməsi, yoxsa apellyasiya məhkəməsi?

Cavab: Burada birinci instansiya məhkəməsi nəzərdə tutulur, çünki hüquqi müdafiə vasitələri barədə məlumat vermək onun vəzifəsidir (bax: yekun qərarlara münasibətdə İPM-in 69.5-ci və qərardadlara münasibətdə İPM-in 80.1-ci maddəsi).

 
İPM-in 24-cü maddəsi:

Sual 1: Almaniyada üçüncü şəxslərin təqsiri (vəkil, vəkil köməkçiləri) iddiaçının təqsiri kimi qiymətləndirilirmi?

Cavab: Mülki və inzibati prosesdə vəkilin təqsiri iddiaçının təqsirinə bərabər tutulur. Vəkil öz köməkçisinə kifayət qədər nəzarət etmədikdə və onu istiqamətləndirmədikdə (təşkilati səhv), bu köməkçinin səhvi də vəkilin səhvi kimi qəbul edilir. Vəkil köməkçisini diqqətlə seçmişdirsə və ona nəzarət etmişdirsə, onda bu (əvvəlcədən görünməsi mümkün olmayan) təqsir hallarında müddətin bərpa edilməsi üçün əsas kimi qəbul edilə bilər.

Sual 2: Müddətin bərpa edilməsi haqqında ərizənin verilməsi üçün vaxt ötürülmüşdürsə, nə etmək olar?

Cavab: İPM-in 24.2-ci maddəsi ilə müəyyən edilmiş müddət də İPM-in 24.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada „bu Məcəllə ilə müəyyən olunmuş müddət”dir və ona görə həmin müddətin də bərpa edilməsi mümkündür.

Sual 3: Müddətin bərpası haqqında ayrıca qərardad qəbul edilməlidir, yoxsa bunun məhkəmənin yekun qərarında qeyd olunması kifayətdir?

Cavab: Almaniyada hər iki variantdan istifadə edilməsi mümkündür. Azərbaycanda İPM-in 24.5-ci maddəsinin 2-ci cümləsi bu barədə qərardadın şifahi məhkəmə baxışında qəbul edilməsini nəzərdə tutur. İPM-in 24.7-ci maddəsində isə mübahisləndirilməsi mümkün olmayan qərardaddan danışılır. Ona görə də sözügedən halda daim ayrıca qərardadın qəbul edilməsi tövsiyə olunur.

 
IPM-in 25-ci maddəsi:

Sual 1: İnzibati orqanlar da inzibati məhkəmələrdə iddiaçı qismində çıxış edə bilərlərmi?       

Cavab: Əgər inzibati orqanlar biri-biriləri ilə mübahisə edirlərsə (məsələn, səlahiyyətlər və ya bir inzibati orqanın digərinin səlahiyyətinə müdaxilə etməsi barədə), bu zaman söhbət ºəxslərin subyektiv hüquqlarının qorunmasından getmir. Başqa sözlərlə desək, İPM yalnız ayrı-ayrı şəxslərin subyektiv hüquqlarının qorunması məqsədilə yaradılmışdır (bax: İPM-in 2, yaxud 35.1-ci maddələri). İnzibati orqanlar arasındakı mübahisələr icra hakimiyyəti çərçivəsində daxili inzibati nəzarət qaydasında yuxarı nəzarət orqanı tərəfindən həll edilməlidir. Bu birmənalı surətdə İİQ-nin 4.4-cü maddəsindən də irəli gəlir. Beləliklə, inzibati orqanların biri-birilərinə qarşı iddia qaldırması yolverilməzdir.

 
İPM-in 27-ci maddəsi:

Sual 1: İnzibati məhkəmə icraatında ümumiyyətlə cavabdeh kimdir?

Cavab: Almaniyanın İnzibati Məhkəmələr haqqında Məcəlləsindən fərqli olaraq Azərbaycanın İPM-nin zəif cəhəti ondadır ki, o hansı tərəfin cavabdeh olması barədə heç bir qayda nəzərdə tutmur (xüsusilə mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddialarda). Hər bir halda cavabdeh konkret olaraq çalışan vəzifəli şəxs deyil və ya inzibati orqanın rəhbəri deyil, inzibati oqanın özü nəzərdə tutulur. Ayrı-ayrı hallarda yəqin ki, çətinliklər mövcud olacaqdır; qanuna əlavələrin edilməsi tövsiyyə edilərdi. Mülki [özəl] şəxsləri ancaq o halda cavabdeh kimi qəbul etmək olar ki, onlara inzibati akt səlahiyyəti verilmiş olsun, yəni (istisna qaydasında) publik-hüquqi səlahiyyətləri həyata keçirmək hüququ olsun.

Sual 2: İnzibati orqanlar da inzibati məhkəmələrdə iddiaçı qismində çıxış edə bilərlərmi?      

Cavab: Əgər inzibati orqanlar biri-biriləri ilə mübahisə edirlərsə (məsələn, səlahiyyətlər və ya bir inzibati orqanın digərinin səlahiyyətinə müdaxilə etməsi barədə), bu zaman söhbət şəxslərin subyektiv hüquqlarının qorunmasından getmir. Başqa sözlərlə desək, İPM yalnız ayrı-ayrı şəxslərin subyektiv hüquqlarının qorunması məqsədilə yaradılmışdır (bax: İPM-in 2, yaxud 35.1-ci maddələri). İnzibati orqanlar arasındakı mübahisələr icra hakimiyyəti çərçivəsində daxili inzibati nəzarət qaydasında yuxarı nəzarət orqanı tərəfindən həll edilməlidir. Bu birmənalı surətdə İİQ-nin 4.4-cü maddəsindən də irəli gəlir. Beləliklə, inzibati orqanların biri-birilərinə qarşı iddia qaldırması yolverilməzdir. Lakin, (təkcə səlahiyyətlərin deyil) hüquqların verildiyi hər hansı bir bələdiyyənin iddia qaldırdığı və özünüidarəetmə hüququnun pozulduğunu iddia etdiyi halda məsələ başqa xarakter alır (bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun “İnzibati və mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn mübahisələrin məhkəmə aidiyyətinə dair” 10.04.2015-ci il tarixli, 4 saylı Qərarının 11-ci bəndi).

Sual 3: Qərarın qəbulunda bir neçə inzibati orqan iştirak edibsə, cavabdeh qismində kim çıxış etməlidir?

Cavab: Səlahiyyətli inzibati orqanın „son qərarı“nın qəbulundan əvvəl üçüncü inzibati orqanların iştirakı ilə bağlı qəbul edilmiş daxili aktlar həmin üçüncü inzibati orqanların cavabdeh olmalarını bildirmir. Yalnız iddiaçıya münasibətdə xaricə yönəlik fəaliyyət göstərmiş və ya göstərməli olan inzibati orqan cavabdeh qismində çıxış edə bilər. İnzibati məhkəmə icraatı zamanı bu cür „üçüncü“ inzibati orqanların icraata cəlb edilməsi barədə də düşünmək olardı. Lakin Almaniyada bu imkandan o vaxt istifadə olunur ki, müvafiq inzibati orqanın öz hüquqları olsun (məsələn, özünün planlaşdırma səlahiyyəti olan bələdiyyə). Hər hansı bir üçüncü inzibati orqanın sadəcə inzibati qərarın qəbulunda iştirak etməsinə dair səlahiyyətinin olması alman nöqteyi-nəzərindən həmin orqanın inzibati məhkəmə icraatında iştirakını təmin etməyə əsas vermir. Bununla bağlı belə bir mövqedən çıxış edilir ki, inzibati məhkəmə icraatının gedişində üçüncü inzibati orqanla mövqelərin razılaşdırılması/uzlaşdırılması cavabdeh inzibati orqanın işidir. Ona görə də məhkəmədən bu kimi orqanları (sadə qaydada) icraata cəlb etməkdən artıq bir şey tələb edilə bilməz.

Sual 4: İnzibati orqanın ləğv edildiyi halda cavabdeh qismində kim çıxış edir?

Cavab: Adətən bu hallarda inzibati orqanın hüquqi varisi qanunla müəyyən edilir; bu zaman həmin hüquqi varis (yeni) cavabdeh kimi çıxış edir. İstisna hal kimi qanunda belə bir müddəanın olmadığı təqdirdə düşünmək olar ki, inzibati orqanı ləğv etmiş qurum ləğv edilmiş inzibati orqanın (keçmiş) hərəkəti üçün cavabdehlik daşımalıdır.

 

İPM-in 28-ci maddəsi:

Sual 1: İnzibati orqanın icraata cəlb edilməsi mümkündürmü (məsələn, o, inzibati icraatda mənfi mövqe ilə iştirak etdikdə)?

Cavab: Azərbaycanda inzibati orqanlar tez-tez hüquqi şəxs statusuna malikdirlər. Ona görə də İPM-in 28.1-ci maddəsinin mətnindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu mümkündür. Amma əvvəlcə müəyyən edilməlidir ki, bu cür „mövqe“ özü-özlüyündə inzibati akt demək deyil (əks halda iddiaçı ayrıca olaraq məcburetmə haqqında iddia qaldırmalıdır) və ya söhbət sadəcə „inzibati idarəetmə“nin daxili işindən getmir. Belə ki, sonuncu halda xaricə [yəni hamıya münasibətdə] ancaq sonuncu olaraq qərar qəbul edən inzibati orqan çıxış etmiş olur. Almaniyada bu kimi hallarda „birgə iştirakçılıq“ çərçivəsində iştirak etmiş inzibati orqan prosesə cəlb edilmir. Başqa sözlərlə desək, həmin inzibati orqanın işə cəlb edilməsi cavabdeh qismində çıxış edən inzibati orqanın vəzifəsi olur ki, o da bunu daxili qaydada həll etməlidir. Qeyd olunanlarla bağlı Azərbaycan məhkəmə təcrübəsinin hansı qaydada inkişaf edəcəyini gözləmək lazım gələcək.

Sual 2: Zəruri cəlb etmə həyata keçirilmədiyi halda nə baş verir? Kim hərəkət etməlidir?

Cavab: Zəruri cəlb etmədən yayınma halı İPM-in 28.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsi ilə tənzimlənir, əslində isə İPM-in 28.2-ci maddəsi ilə tənzimlənməli idi, çünki zəruri cəlbetmə tərkibi orada nəzərdə tutulmuşdur (İPM-in 28.1-ci maddəsi anlamından adi cəlb etmənin baş verməməsi heç vaxt qərarın ləğv edilməsi üçün əsas ola bilməz). Məhkəmə özü yekun qərarını qəbul etdikdən sonra müəyyən etsə ki, zəruri cəlb etməni həyata keçirməmişdir, onda o, İPM-in 28.1-ci maddənin 2-ci cümləsinə əsasən qərardad ilə yekun qərarını ləğv etməli və məhkəmə baxışının təkrarlanması haqqında sərəncam verməlidir. İcraat artıq apellyasiya məhkəməsindədirsə, onda belə bir sual ortaya çıxır ki, bu halda hansı hərəkət seçilməlidir: apellyasiya məhkəmə icraatı birinci instansiya məhkəməsinə „geriyə göndərməli“ ki, o, İPM-in 28.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən cəlbetməni həyata keçirsin, yoxsa özü zəruri cəlbetməni həyata keçirməli və iş haqqında özü qərar verməlidir? İPM-in 87.7-ci maddəsinə əsasən geriyə göndərmə ancaq o halda mümkündür ki, İPM-in 87.7.1-ci maddəsinin ilkin şərtləri (əhəmiyyətli sayda və ya geniş həcmdə sübut araşdırlımasına ehtiyac olsun) mövcud olsun, yəni bu cür cəlb etmədən sonra apellyasiya məhkəməsinin qərarının qəbul edilməsi çox vaxta və itkiyə başa gəlsin və qeyri-qənaətcil olsun. Almaniyada belə bir mövqedən çıxış edilir ki, növbəti instansiya məhkəməsi cəlbetməni özü həyata keçirməli və sonra qərar qəbul etməlidir; amma eyni zamanda o da qeyd edilməlidir ki, Almaniyada İPM-in 28.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsinə anoloji olan müddəa yoxdur.

Sual 3: Məhkəmə özünün cəlbetmə haqqında qərardadını yenidən dəyişdirə və ya da ləğv edə bilərmi?

Cavab: Baxmayaraq ki, qanun müəyyən edir ki, cəlb etmə haqqında (pozitiv) qərardad mübahisələndirilə bilməz (İPM-in 28.4-cü maddəsi), amma məhkəmənin özünün qərardadı dəyişdirməsinə də heç bir qadağa müəyyən etmir. Almaniyada məhkəməm qaydasında bu cür „səhvin düzəldilməsinə [redaktə edilməsinə]“ yol verilir.

Sual 4: Məhkəmə icraatında cəlb edilənlərə şifahi məhkəmə başıxında müstəqil vəsatətlə [ərizə] çıxış etməyi məsləhət görmək lazımdırmi?

Cavab: Bu şəraitdən asılıdır. İPM-in 81.2-ci maddəsi belə təfsir edilsə ki, sonradan şikayət vermək imkanı ilə təmin edilmək üçün formal vəsatət qaldırmaq zəruridir, onda vəsatət vermək hər bir halda məsləhət görülür. Digər tərəfdən isə müstəqil olaraq ərizə ilə çıxış etmək ona gətirib çıxara bilər ki, cəlb edilən həm də məhkəmə məsrəflərini daşıyan tərəf kimi çıxış etsin (İPM-in 110.4-cü maddəsi).

Sual 5: Cəlbetmə haqqında qərarı kim qəbul edir?

Cavab: Bu məhkəmə baxışına hazırlıq mərhələsində (ki bu bir qayda olaraq belə olur) həm də sədrlik edən hakim tərəfindən edilə bilər, bax: İPM-in 50.0.6. Birinci instansiya məhkəməsindən bunun onsuz da belə bir fərqi yoxdur, çünki onsuz iş üzrə ancaq təkbaşına hakim qərar verir (bax: İPM-in 3.5-ci maddəsi); ikinci instansiya məhkəməsində bu barədə kollegiya da (İPM-in 3.6-cı maddəsi) qərar qəbul edə bilər (İPM-in 28.1-ci maddəsi anlamında „məhkəmə“).

Sual 6: İnzibati məhkəmə icraatına üçüncü şəxs qismində mütləq cəlb edilməli olan (zəruri cəlbetmə), lakin cəlb edilməyən şəxs onun iştirakı olmadan qəbul edilmiş qərardan apellyasiya şikayəti verə bilərmi?

Cavab: Misal: Fərz edək ki, hər hansı bir tikinti icazəsindən şikayət vermiş qonşunun iddiası üzrə işə baxılan zaman tikintiyə icazə almış müvafiq şəxs icraata cəlb olunmur və məhkəmənin qərarı ilə tikinti icazəsi ləğv edilir. Tikintiyə icazə almış şəxs bu məhkəmə icraatında iştirak etmədiyi üçün çıxarılmış məhkəmə qərarından şıkayət edə bilməyəcək (bax: İPM-in 81.2 və 90.2-ci maddələri) və beləliklə, apellyasiya ºikayəti qeyri-mümkün olacaq. Bu vəziyyəti düzəltmək üçün başqa imkanlar olmalıdır, çünki üçüncü şəxsin (göstərilən misalda bu tikintiyə icazə almış şəxsdir) iştirakı olmadan çıxarılmış qərar onun hüquqlarını pozur (burada məsələ məhkəmə qərarının konkret nəticə hissəsindən və iddianın növündən asılıdır). Hər bir halda İPM-in 28-ci maddəsinə müvafiq olaraq, məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə minməsinə qədər vəsatət vasitəsilə üçüncü şəxs qismində inzibati məhkəmə icraatına cəlb olunma imkanının mövcudluğunu sonradan tikintiyə icazə almış şəxsin nəzərinə çatdırmaq olar. Bu cür vəsatət birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilməlidir. Lakin birinci instansiya məhkəməsi üçüncü şəxsin cəlb edilməsini (haqsız olsa da) zəruri hesab etməsə und ona görə də məhkəmə qərarının ləğv edilməsi barədə qərardad qəbul etməsə, yaxud məhkəmə qərarı artıq qanuni qüvvəyə minərsə, həmin vəsatətin də heç bir köməyi olmayacaqdır. Almaniyada sözügedən məsələ ilə əlaqədar belə hesab edilir ki, zəruri cəlbetmə həyata keçirilmədən çıxarılan (iddianı təmin edən) məhkəmə qərarı cəlb edilməli olan üçüncü şəxsə münasibətdə etibarsızdır. Bununla da həmin şəxs, məsələn, inzibati orqana qarşı öz hüquqi vəziyyətinin dəyişilməz qalmasına dair müəyyənetmə haqqında iddia qaldıra bilərdi. Bu o deməkdir ki, göstərilən misalda tikintiyə icazə almış şəxs aldığı icazənin etibarlılığının müəyyən edilməsinə dair iddia qaldıra bilmək imkanına malik olmalıdır. Yəni, onun qonşusunun iddiası üzrə çıxarılmış qərarın praktiki baxımdan dəyəri və qüvvəsi yoxdur.

Yadda saxla: Əslində göstərilən problem yalnız o zaman meydana çıxa bilər ki, söhbət cəlb edilməli olan bir şəxsdən getsin. Yox, əgər hər hansı bir inzibati orqan icraata cəlb edilməli olarsa (məsələn, aidiyyətlə əlaqədar), onun cəlb edilməməsi həmin inzibati orqanın subyektiv hüquqlarının pozulmasını deyil, icraat zamanı nöqsana yol verilmiş olmasını bildirəcəkdir. Çünki aidiyyət İPM-də nəzərdə tutulmuş mənada subyektiv hüquq demək deyil.

Sual 7: İnzibati məhkəmə icraatına cəlbetmə barədə məhkəmə qərardadından şikayət verilə bilərmi?

Cavab: İPM-in 28.4-cü maddəsində inzibati məhkəmə icraatına cəlbetmə barədə (müsbət) məhkəmə qərardadından şikayət verilməsinin mümkün olmaması təsbit olunmuşdur. Lakin görünür ki, eyni qayda inzibati məhkəmə icraatına cəlb etməmə (cəlbetmədən imtina) barədə qərardadlara da şamil olunur (bu, İPM-in 83.3.1-ci maddəsindən irəli gəlir).

Sual 8: Zəruri cəlbetmə qaydasında inzibati məhkəmə icraatına cəlb edilməli olan şəxs (fiziki və ya hüquqi şəxs) səhvən cavabdeh adlandırıldıqda, prosessual baxımdan hansı hərəkəti etmək lazımdır?

Cavab: İlk olaraq, iddiaçıya belə olan təqdirdə iddiasını geri götürməli olması izah edilməlidir. Əgər o bunu etməzsə, onda müvafiq yanlış cavabdehə qarşı iddia mümkün sayılmayacaq və həmin iddia icraatların ayrılmasından sonra rədd edilməlidir (İPM-in 35.3-cü maddəsi). İcraatın qalan hissəsinə münasibətdə İPM-in 28.2-ci maddəsinə əsasən əvvəlcə edilməmiş zəruri cəlbetmə həyata keçirilməlidir. Məhkəmə qərarının artıq qəbul edilmiş olduğu hallarda İPM-in 28.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsi şamil olunur (bununla əlaqədar həmçinin bax: İPM-in 28-ci maddə ilə bağlı verilmiş 2-ci sual).

Sual 9: Məhkəmə icraata cəlbetmə barədə vəsatəti təmin etməzsə, bundan şikayət vermək mümkündürmü?

Cavab: İPM-in 28.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, inzibati məhkəmə icraatına cəlbetmə barədə məhkəmə qərardadından şikayət verilə bilməz. Bu bir tərəfdən o deməkdir ki, belə hallarda formal baxımdan məsələ qərardad vasitəsilə həll olunur. Digər tərəfdən isə, sözügedən müddəada yəqin ki, həmçinin o nəzərdə tutulmuşdur ki, mənfi xarakterli, yəni cəlbetmə barədə vəsatətin rədd edilməsinə dair qərardadlardan da şikayət verilə bilməz. Bu, İPM-in 83.3.1-ci maddəsindən də irəli gəlir.

 

 

İPM-in 29-cu maddəsi:

Sual 1: İPM-in 29.2-ci maddəsi anlamında „fərqli tələblər“ dedikdə nə başa düşülməlidir?

Cavab: İcraata cəlb edilən, həmçinin zəruri cəlbetmə qaydasında prosesə cəlb edilmiş üçüncü şəxs iddiaçı kimi çıxış edə bilməz və o, iddiaçının və cavabdehin „tələbləri çərçivəsində“ hərəkət etməlidir. Əsas iştirakçılar icraatı başa çatmış elan etdikləri halda və ya iddiaçı iddiasını geri götürdükdə, prosesə cəlb edilən üçüncü şəxs buna mane ola bilməz; amma prosesin əsas iştirakçıları „onun hesabına“ barışıq sazişi imzalaya bilməzlər. Almaniyada belə bir praktika mövcuddur ki, zəruri cəlbetmə qaydasında cəlb edilən üçüncü şəxslərin „fərqli tələblərinə“ yol verilmir. Vacibdir ki, icraata cəlb edilənin statusu iddiaçının statusuna bərabərləşdirilməsin.

 

İPM-in 30-cu maddəsi:

Sual: Cavabdeh qismində bir neçə tərəf çıxış etdikdə, İPM-in 30 və 37-ci maddələri arasındakı münasibət necə qiymətləndirilməlidir?

Cavab: İPM-in 30.1-ci maddəsinə əsasən cavabdeh qismində söhbətin yalnız „şəxslər“dən getdiyi hallarda bir neçə cavabdehin olmasına yol verilir (yəni, dövlət bu kimi hallarda iddiaçı qismində bir neçə fiziki şəxsə (prosessual həmiştirakçılar) qarşı çıxış edir). Həmçinin zəruri, yəni ayrılması mümkün olmayan hüquqi bağlılığa əsaslanan prosessual iştirakçılıq hallarında da sonda vahid qərar çıxarılmalı və icraatlar ayrılmamalıdır. Bu İPM-in 37-ci maddəsinə münasibətdə xüsusi bir haldır. Bunun əksinə olaraq, cavabdeh tərəfdə sadə prosessual iştirakçılığın (məsələn, müvafiq inzibati orqan rüsumun ödənilməsi ilə bağlı bir neçə vətəndaşa qarşı iddia qaldırdıqda) mövcud olduğu hallarda, söhbət hüquqi cəhətdən ayrı-ayrı icraatlardan gedir. Həmin icraatlarla bağlı qərar vahid qərar şəklində çıxarıla bilər (yəni burada məsələlərin vahid qərar çərçivəsində həll edilməli olmasına dair məcburiyyət yoxdur).

 
İPM-in 31-ci maddəsi:

Sual 1: İnzibati mübahisələr üzrə apellyasiya məhkəməsi instansiyasında icraat zamanı şəxsin nümayəndə qismində çıxış edə bilməsi üçün MPM-də olduğu kimi məhkəmə aktından şikayət verə bilmənin nümayəndəliyi təsdiq edən sənəddə xüsusi göstərilməsinə ehtiyac varmı?

Cavab: İPM-in 31.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur ki, prosessual nümayəndə onun nümayəndəliyini təsdiq edən sənədin məhkəməyə təqdim edilməsi anından „bütün prosessual hərəkətləri“ həyata keçirə bilər. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, həm birinci instansiya, həm də növbəti instansiya məhkəmələri üçün sözügedən məsələ ilə bağlı eyni şərtlər qüvvədədir. Ona görə də  inzibati mübahisələr üzrə apellyasiya məhkəməsi instansiyasında icraat zamanı şəxsin nümayəndə qismində çıxış edə bilməsi üçün məhkəmə aktından şikayət verə bilmənin nümayəndəliyi təsdiq edən sənəddə xüsusi göstərilməsi zəruri deyil.

Sual 2: Etibarnamənin sonradan verilməsi mümkündürmü?

Cavab: Almaniyada bununla əlaqədar Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulmuş “edilmiş hərəkətlərə sonradan razılıq verilməsi” institutundan istifadə olunur. Bu isə o deməkdir ki, nəticədə etibarnamə ilə bağlı mövcud olan qüsur sonradan aradan qaldırılır.

Sual 3: Kassasiya icraatında vəkilin iştirakı məcburi qaydada zəruridirmi?

Cavab: İPM-in 90-cı və ondan sonra gələn maddələrində bu barədə ayrıca qaydalar nəzərdə tutulmayıb. İPM-in 90.3-cü maddəsinə müvafiq olaraq, kassasiya şikayəti üzrə məhkəmə icraatında birinci instansiya məhkəməsində icraatla bağlı müvafiq prosessual qaydalar (bu qaydalara əsasən, vəkilin iştirakı zəruri deyil) və MPM-in kassasiya instansiya məhkəməsində icraatla bağlı müvafiq müddəaları (bu müddəalara əsasən, vəkilin iştirakı zəruridir) tətbiq olunur. MPM-in kassasiya instansiyası məhkəməsində icraatla bağlı müvafiq müddaəaları sözügedən məsələ ilə əlaqədar xüsusi qayda olduqları üçün, prinsip etibarilə, üstün qüvvəyə malik olmalıdırlar. Bu məsələyə cavabı Ali Məhkəmə özü verməlidir. Kassasiya icraatında vəkilin iştirakının məcburi olmamasına dair mövqe geniş yayılmış üstün mövqe kimi görünür; İPM-ə bu baxımdan dəyişiklik edilməyəcək. Bu, həmçinin o deməkdir ki, kassasiya icraatında verilən izahatlara dair tələblərə münasibətdə səxavətli davranılmalıdır (bax: İPM-in 91-ci maddəsi).

 

İPM-in 32-ci maddəsi:

Sual 1: Mübahisələndirmə haqqında iddia həm də, inzibati aktın bir hissəsinə qarşı qaldırıla bilərmi?

Cavab: İİQ-nın 2.0.11-ci maddəsi anlamında əlverişsiz [yükləyici] inzibati aktlar – mübahisləndirmə haqqında iddialarda söbhət elə ancaq onlardan gedir – bölünə bilən ola bilərlər (məsələn: müəyyən məbləğdə tələb edilən rüsum) – və onda onları hissəvi olaraq mübahisələndirilmək olar (məs: „rüsum 200 manatı aşdıqda“, ləğv edilmə tələb edilir). Bu məsələ inzibati aktın əlavə müddəalarının (göstərişləri) olduğu halda çətinləşir. Bu halda İİQ-nın 60.3-cü maddəsi nəzərə alınmalıdır. Həmin maddəyə əsasən inzibati akt „əlavə müddəalar“ ancaq inzibati aktlar bir yerdə mübahisələndirilə bilər.

Sual 2: İPM-in 32.3-ci maddəsi ilə hansı hallar nəzərdə tutulmuşdur?

Cavab: İPM-in 32.3-ci maddəsi ilə iddianın predmeti ilkin inzibati akt deyil, şikayətə baxma qaydasında qəbul edilmiş qərardır (və cavabdeh də onu qəbul edən inzibati orqandır). Ola bilər ki, məsələn, şikayət instansiyasının qərarı ilkin inzibati akta nisbətən aid olduğu şəxsin vəziyyətini daha da ağırlaşdırsın (məs: ilkin olaraq rüsum 100 manat müəyyənləşdirilmiş, şikayət qaydasında qəbul edilmiş qərara əsasən isə rüsumun məbləği 200 manata kimi yüksəlmişdir), və ya şikayət icraatında prosessual səhvə yol verilmişdir. Bunlar hamısı icraatın iştirakçısına münasibətdə ağırlaşma kimi qəbul edilir. İPM-in 32.2.3.-ci maddəsi isə şikayətə baxma qaydasında qəbul edilmiş və ilk dəfə olaraq üçüncü şəxs üçün öhdəlik yaradan qərarın olmasını ilkin şərt kimi müəyyən edir (məs: qonşu İİQ-nın 71-ci və sonrakı maddələrinə əsasən verilmiş tikinti sahibinin (üçüncü şəxs) tikintiyə icazəsinə qarşı şikayət qaldırır, şikayətə baxılma qaydasında qəbul edilən qərar icazəni məhdudlaşdırır və ya ləğv edir).

Sual 3: Mübahisələndirmə haqqında iddianın yoxlanması üçün bir sxem varmı?

Cavab: Mübahisələndirmə haqqında iddiaların yoxlama sxemi:

İddianın mümkünlüyü  (İPM-in 32, 35, eləcə də 45.1-ci maddələri). Mübahisələndirmə haqqında iddianın mümkünlüyü aşağıdakı qaydada yoxlanılır:

• Mübahisənin inzibati məhkəmənin səlahiyyətinə aid olub-olmaması (İPM-in 1.1-ci maddəsinə əsasən inzibati hüquq münasibətinin və İİQ-nin 1.1-ci maddəsinə əsasən icraatın mövcud olub-olmaması);
• İİQ-nin 2.0.2 və0.11, eləcə də 57-ci və sonrakı maddələrinə əsasən əlverişsiz (yükləyici) inzibati aktın mövcud olub-olmaması;
• İPM-in 38.1-ci maddəsinə əsasən iddianın verilməsi müddətinə riayət edilib-edilməməsi (müəyyən hallarda İPM-in 24.1-ci maddəsinə əsasən prosessual müddətin bərpa olunub-olunmaması);
• İPM-in 35.1-ci maddəsinə əsasən hüquqların və qanunla qorunan maraqların pozulduğunun iddia edilib-edilməməsi (təsvir olunub-olunmaması);
• müəyyən hallarda İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən əlavə ərizənin verilib-verilməmə

Yuxarıda sadalanan yoxlama addımlarından sonra məhkəmə iddianın mümkün olmadığı nəticəsinə gəldikdə, şifahi məhkəmə baxışı keçirmədən İPM-in 35.3-ci maddəsinə əsasən iddianın mümkün sayılmaması haqqında qərardad qəbul edir.

Yox, əgər məhkəmə iddianı mümkün hesab edərsə, iddianın yoxlanılması aşağıdakı şəkildə davam etdirilir:

İddianın əsaslılığı (İPM-in 70.1-ci maddəsi). Mübahisələndirmə haqqında iddianın əsaslılığının yoxlanılması zamanı inzibati aktın İPM-in 70.1-ci maddəsinə əsasən qanuna zidd olub-olmadığı və əgər zidd olarsa, bunun nəticəsində iddiaçının hüquqlarını pozub-pozmadığı yoxlanılır. Ayrı-ayrılıqda bu zaman aşağıdakı məsələlər yoxlanılır:

İnzibati aktın formal-hüquqi baxımdan qanuni olub-olmaması:

1. İİQ-nin 4-cü maddəsinə əsasən inzibati orqanın səlahiyyətli olub-olmaması;
2. İnzibati aktın forması ilə bağlı tələblərə (İİQ-nın 57.1 və 59-cu maddələri) riayət edilib-edilməməsi;
3. İnzibati aktın İİQ-nın 61.1 və 61.2-ci maddələrinə əsasən əsaslandırılıb-əsaslandırılmaması (yəni, inzibati akt əsaslandırılıbmi, diskresion səlahiyyət əsasında qəbul edilmiş inzibati aktlarda isə, həmçinin İİQ-nın 61.3-cü maddəsinin tələbləri yerinə yetirilibmi? Yaxud müəyyən hallarda İİQ-nın 61.5-ci maddəsinə əsasən inzibati aktın əsaslandırılması tələbi aradan qalxıbmı?);
4. İnzibati icraatın lazımi qaydada keçirilib-keçirilməməsi (xüsusilə, İİQ-nin 21.2-ci maddəsinin tələblərinə (dinlənilmə hüququ) riayət olunub-olunmaması, müəyyən hallarda İİQ-nin 21.3-cü maddəsinə əsasən dinlənilmə hüququnun təmin olunmasından imtina edilməsi;
5. İPM-in 70.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulmuş mənada inzibati icraatın pozulmasının inzibati orqanın qərarına təsir edib-etmədiyi.

İnzibati aktın maddi-hüquqi baxımdan qanuni olub-olmaması (inzibati aktın İİQ-nin 11.1 və 11.2-ci maddələrinə əsasən qanunauyğun olub-olubmaması):

X maddəsinin dispozisiya şərtləri (“əgər a, b və c şərtləri mövcud olarsa, onda…”) yerinə yetirilibmi?

a, b və c şərtləri mövcuddurmu?

(Bu cür normalara əsasən inzibati orqanın diskresion səlahiyyəti yoxdur, ona görə də məhkəmə yoxlaması sərt aparılır).

İnzibati aktda qanunda (X maddəsində) nəzərdə tutulmuş hüquqi nəticəyə də riayət edilmişdirmi?

1. İmperativ (-malı² olan) normalarda: İnzibati akt imperativ normaya uyğundurmu?
2. İnzibati orqan diskresion səlahiyyətə malik olduqda: (“olar”, “bilər”, “yol verilir” sözləri olan normalarda): Diskresion səlahiyyət düzgün həyata keçirilmişdirmi? (İİQ-nın 16.2-ci maddəsi).

Məhkəmə diskresion səlahiyyəti (onun hədlərinə əməl olunub-olunmadığını) yoxlamalıdır (İPM-in 74-cü maddəsi):

– İnzibati orqan diskresion səlahiyyəti ümumiyyətlə sezib və həyata keçiribmi?

Bununla bağlı bax: İnzibati aktın əsaslandırılması ilə bağlı İİQ-nın 61.3-cü maddəsi.

– Əgər inzibati orqan diskresion səlahiyyəti sezib və həyata keçiribsə, onun həyata keçirilməsi məzmun baxımından qaydasında olubmu? (İPM-in 74-ci maddəsi).

İnzibati aktın qəbulu zamanı diskresion səlahiyyətin hədlərinə riayət edilibmi?

İnzibati aktın qəbulu zamanı İİQ-nin 12, 13 və 17-ci maddələrindəki diskresion səlahiyyətlə          bağlı prinsiplər nəzərə alınıbmı?

İnzibati akt diskresion səlahiyyəti nəzərdə tutan normadakı məqsədi güdürmü?

NƏTİCƏ: Qanunla səlahiyyət verən normada nəzərdə tutulmuş dispozisiya şərti və hüquqi nəticəyə riayət edilmişdirsə, deməli, inzibati akt qanunidir. Ona görə də mübahisələndirmə haqqında iddia rədd edilir.

Yox, əgər dispozisiya şərti və ya hüquqi nəticəyə riayət edilməmişdirsə, deməli, inzibati akt qanunsuzdur və İPM-in 70.1-ci maddəsinə əsasən ləğv edilir. Müəyyən hallarda İPM-in 70.2-ci maddəsinə əsasən inzibati aktın dəyişdirilməsi, yaxud İPM-in 70.3-ci maddəsinə əsasən əlavə qərarın qəbulu mümkündür.

Belə hallarda da müntəzəm olaraq iddiaçının hüquqlarının pozulması (bax: İPM-in 70.1-ci maddəsi) mövcud olur.

Sual 4: Planlar, arayışlar, qeydlər, eləcə də inzibati orqanların rəyləri və məlumatları hansı hallarda inzibati akt xarakterinə malik olurlar?

Cavab: Bu, adları çəkilən sənədlərin müəyyən məsələni nizama salmaq xarakterinə malik olub-olmamalarından, yəni hüquqi vəziyyəti hər hansı bir şəkildə dəyişib-dəyişməmələrindən asılıdır. Arayışlar o zaman inzibati akt xarakterinə malik olurlar ki, onlar üçüncü şəxslər üçün məcburi olsunlar. Planlar və qeydlər isə hüquqi vəziyyəti dəyişdirdikləri təqdirdə inzibati akt sayılırlar. Belə hüquqi aktların daxili prosedurlar çərçivəsində başqa bir inzibati orqan üçün məcburi qüvvəyə malik olması onların inzibati akt sayılmalarını güman etmək üçün məcburi amil olmasa da, inzibati akt kimi qiymətləndirmə baxımından meyar qismində çıxış edir. Bu kimi hallar inzibati aktların məhz bir neçə inzibati orqan tərəfindən qəbulu zamanı tez-tez baş verir. Lakin belə bir halın mövcudluğu (yəni, hüquqi aktın başqa bir inzibati orqanın daxilində məcburi qüvvəyə malik olması) hələ „xaricə münasibətdə“ qayda müəyyən edilməsi anlamına gəlmir. Bu həmçinin hüquqi aktın „xaricə münasibətdə“ kənar bir qəbuledicisinin olub-olmamasından asılıdır (bununla bağlı həmçinin bax: İPM-in 27.0.2-ci maddəsi).

Sual 5: İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulan hallarda öncədən inzibati orqana ərizə ilə müraciət edilməlidirmi?

Cavab: Yuxarıda qeyd olunan ərizənin verilməsinə məntiqi baxımdan ehtiyac yoxdur: Məlumdur ki, müsbət məhkəmə qərarı qəbul edilənədək inzibati akt hələ mövcud olmuş olur. Bu səbəbdən də inzibati orqandan inzibati aktın icra olunması nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılmasını tələb etmək mənasız olardı.

Sual 6: İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulan hallara hansı hallar aid edilir?

Cavab: Burada inzibati aktın icra olunması nəticəsində meydana gəlmiş, bilavasitə və asan şəkildə aradan qaldırıla bilən nəticələr nəzərdə tutulur, məsələn: inzibati orqanın inzibati akt əsasında əldə etdiyi pul vəsaitinin geri ödənilməsi. Beləliklə, burada söhbət dəyən zərərin əvəzinin ödənilməsindən getmir. Əgər inzibati aktın icra olunması nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması olduqca mürəkkəb məsələ olarsa, bu zaman alman məhkəmələri belə bir əlavə ərizənin təmin edilib-edilməməsinə diskresion səlahiyyətlərindən çıxış edərək qərar verirlər. 

Sual 7: Etibarsız inzibati akta qarşı da mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırıla bilərmi?

Cavab: Normal halda bu zaman iddia İPM-in 36.1-ci maddəsinə əsasən qaldırılacaq. Lakin, ola bilər ki, iddiaçı bu risqə (inzibati aktların etibarsızlığı İİQ-nin 65-ci maddəsinə əsasən ciddi şərtlərin mövcud olmasından asılıdır) getmək istəməsin. O zaman, İPM-in 36.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq iddia qaldırılması və eyni zamanda onunla birlikdə (yardımçı qismində) mübahisəlndirmə haqqında iddia qaldırılması imkanı mövcud olur. Etibarsız inzibati aktlara qarşı qaldırılmış mübahisələndirmə haqqında iddia Almaniyada mümkün hesab edilir; iddiaçı İPM-in 36.1-ci maddəsinə əsasən iddia qaldırmağa məcbur edilmir.

Sual 8: İnzibati aktın dəyişdirilməsi ilə bağlı qaldırılan iddia necə başa düşülür? Bu iddia məcburetmə haqqında iddiadırmı?  

Cavab: İPM-in 2.2.1-ci maddəsinin məzmunu və bu maddənin İPM-in 32.1-ci maddəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsindən məlum olduğu kimi, burada söhbət əlverişsiz inzibati aktın dəyişdirilməsinə dair iddiadan və beləliklə, mübahisələndirmə haqqında iddiadan gedir: Məs.: İddiaçı vergi orqanının 2000 manat vergi hesablanmasına dair qərarını mübahisələndirir və vergi məbləğinin 1000 manata endirilməsini tələb edir.

 

İPM-in 33-cü maddəsi:

Sual 1: Tərkibində əlavə olaraq imtina haqqında qərarın ləğv edilməsi barəsində tələb olan məcburetmə haqqında iddianı eyni zamanda mübahisələrndirmə haqqında iddia (imtinaya qarşı) qəbul etmək olarmı?

Cavab: Bu İPM-in 73.1-ci maddəsinin — orada inzibati aktın qəbul olunmasından imtina edilməsinin qanuna zidd olmasından danışılır – mətninin qrammatik təfsiri nəticəsində həqiqətən də ehtimal oluna bilər. Amma burada – Almaniyada da müddəalar eyni cür yazılmışdır – başqa cür düşünülmüşdür:

Məcburetmə haqqında iddia ilə iddiaçı əlverişli inzibati aktın qəbul edilməsi haqqında tələbi irəli sürür. İnzibati aktın qəbul edilməsindən imtina edilmə haqqında qərar məntiqi olaraq ancaq o halda iddiaçının hüquqlarını poza bilər ki, iddiaçı müvafiq tələb etmə mövqeyində olsun. Bu o deməkdir ki, prinsip etibarilə inzibati aktı qəbul etməkdən imtina etmə haqqında qərarın qanuna uyğunluğu deyil, iddia ilə irəli sürülmüş tələb yoxlanılmalıdır. Əgər tələb mövcud deyildirsə, onda iddia əsassızdır və hətta inzibati aktı qəbul etmək haqqında qərar düzgün olmasa, məs: aid olmayan, əsassız və ya ümumiyyətlə aidiyyəti üzrə olmayan inzibati orqan tərəfindən qəbul olunmuş olsa belə. Burada aydın olur ki, məcburetmə haqqında iddia heç də əlavə mübahisələndirmə haqqında iddia deyil, özü-özlüyündə müstəqil iddiadır. (Buna uyğun olaraq müsbət məhkəmə qərarında inzibati aktı qəbul etməkdən imtina haqqında qərarın ləğv edilməsi ancaq aydınlıq gətirmək məqsədilə edilir; həlledici şərt kimi inzibati orqanın əlverişli inzibati aktı qəbul etməyə məcbur etmək [üzərinə vəzifə qoymaq] qalır)

Məcburetmə haqqında iddialarda amma xüsusi hal vardır ki, bu halda yəqin ki, imtina haqqında qərarın özü yoxlanılır: Bu həmin hallardır ki, həmin hallarda əlverişli inzibati aktın verilməsi inzibati orqanın diskresion səlahiyyətində olur. Bu yanaşmanın əsasında həm də Azərbaycanda da təsbit olunmuş diskresion səlahiyyətin qüsursuz həyata keçirilməsinə olan hüquq dayanır (bax: İİQ-nın 16.2-ci maddəsi). Elə hal ola bilər ki, imtina diskresion səlahiyyətin səhv həyata keçirilməsi nəticəsində olsun (məs: den Gleichheitsgrundsatz aus İİQ-nın 12.4-cü maddəsinə əsasən bərabərlik prinsipi pozulsun və ya İİQ-nın 14.2-ci maddəsi anlamında diskresion səlahiyyətin məqsədinə zidd olsun), amma buna baxmayaraq inzibati aktın qəbul edilməsinə dair birbaşa tələb mövcud olmasın (məs: çünki qanuna əsasən bir neçə qərar alternativləri mövcud olsun, yəni başqa sözlə deyilərsə, diksresion səlahiyyətin heç [sıfır] səviyyəsinə enməsi baş verməsin.). Bu cür halda İİQ-nın 16.2-ci maddəsi tələb edir ki, ən azından diskresion səlahiyyətin qüsurlu həyata keçirilməsi zəminində qəbul edilmiş ilkin inzibati akt (imtina haqqında qərar) ləğv edilsin və yekun məhkəmə qərarı ilə inzibati orqana münasibətdə məhkəmənin mövqeyi nəzərə alınmaqla yeni qərar qəbul etmək haqqında vəzifə müəyyən edilsin (bax: İPM-in 73.2 və 73.3.1-ci maddələri). Qərarın nəticəvi hissəsi ilə bağlı bax: İPM-in 73-cü maddəsi haqqında olan hissədə.

Sual 2: İPM-in 33.4-cü maddəsi, ələlxüsus onun 2-ci cümləsi necə tətbiq olunmalıdır?

Cavab: Bu müddəa inzibati orqanlar üçün təzyiq aləti kimi düşünülmüşdür, amma özü-özlüyündə məhkəmələr üçün praktiki deyildir. Müsbət məhkəmə qərarlarında, yəni iddiaçının inzibati aktın qəbul edilməsinə hüququ olduğu hallarda, çox az hallar ola bilər ki, məhkəmə qərarı inzibati aktı əvəz edə bilsin. Misal: iddiaçı hansısa subvensiyanın ona verilməməsini mübahisələndirir və inzibati orqan məsələ ilə bağlı hərəkətsizliyə yol verir; iddianı təmin edən məhkəmə qərarı onda inzibati orqanın razılığını əvəz edir (Məhkəmə qərarının nəticəvi hissəsi amma özü-özlüyündə subvensiyaya icazə kimi səslənməyəcək, çünki qanunla müəyyən olunmuş modelə əsasən (müsbət) məhkəmə qərarı icazəni ancaq „əvəz edir“.) Hər bir halda qeyd edilməlidir ki, burada icraedici və məhkəmə hakimiyyəti arasında hakimiyyət bölgüsü prinsipi pozulmuşdur. İPM-in 33.3-cü maddəsinin 3-cü cümləsi buna baxmayaraq belə bir imkan açır ki, İPM-in 73.3-ci maddəsinə aid bir qədər mürəkkəb hallarda İPM-in 73.2-ci maddəsinə əsasən məhkəmənin hüquqi mövqeyinin nəzərə alınması haqqında şərti nəzərdə tutan məhkəmə qərarını qəbul etsin. Lakin məhkəmə mənfi nəticəyə gəldikdə, iddianın rədd edilməsi haqqında qərar bu vaxta qədər qəbul edilməmiş inzibati aktın qəbul edilməsindən imtina haqqında qərarı əvəz edir. Bu qərara qarşı təbii ki, təkrar məcburetmə haqqında iddia deyil, apellyasiya şikayətinin verilməsi mümkündür.

Sual 3: Məcburetmə haqqında iddiaların yoxlanılması sxemi necədir?

Cavab: Məcburetmə haqqında iddianın yoxlanılması sxemi

İddianın mümkünlüyü [yolverilən olması] (İPM-in 33-ci maddəsi)

Hüquqi həll yolu İPM-in 1.1-ci maddəsi və İİQ-nın 1.1-ci maddəsi

İddianın məqsədi: Əlverişli İA (İİQ-nın 2.0.10-cu maddəsi

İddia qaldırılmamışdan əvvəl: İnzibati orqana ərizə ilə müraciət (İPM-in 33.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş arqument)

Ya inzibati aktın qəbul edilməsindən imtina haqqında qərar və İPM-in 38.2-ci maddəsinə əsasən iddia müddəti: 30 gün

Və ya inzibati orqanın hərəkətsizliyi və İPM-in 39-ci maddəsinə əsasən iddia müddəti: 35 gün

İPM-in 35.1-ci maddəsinə əsasən hüquq pozuntusunun göstərilməsi [ona istinad edilməsi]

Mümkünsüzlük [yolverilməzlik] olan halda: İPM-in 35.3-ci maddəsi (qərardad)

Mümkün [yolverilən] olduğu halda davamını yoxlamaq:

İddianın əsaslılığı: İPM-in 73.1-ci maddəsi,

əgər inzibati aktın qəbul edilməsinə tələb mövcuddursa.

Tələbin əsasının axtarılması, məs: X maddəsi

Tərkib ilə bağlı ilkin şərtlər a, b və c vəzifə borcu [ex officio] qaydasında tam yoxlanmalıdır (İPM-in 12-ci maddəsi)

İstisna: Qiymətləndirmə [diskresion səlahiyyətin xüsusi forması] imkanı olan yoxlama [imtahan] qərarları: İPM-in 73.2-ci maddəsi ilə əlaqədə 73.3.2-ci maddə: məhkəmənin hüquqi mövqeyinin nəzərə alınması nəzərdə tutan məcburetmə haqqında iddia barəsindən məhkəmə qərarı

İstisna: İPM-in 73.3.3-ci maddəsinə əsasən əlavə araşdırmaya ehtiyac olduqda və bu cür araşdırma məhkəməni həddən çox yüklədikdə [belə araşdırmanın məhkəmə baxışı çərçivəsində aparılması mümkün olmadıqda]:

İPM-in 73-cü maddəsinə əsasən məhkəmənin mövqeyinin nəzərə alınmasını nəzərdə tutan məcburetmə haqqında iddiaya dair məhkəmə qərarı

X maddəsi üçün hüquqi nəticə:

Məcburi (imperativ müddəa): iddianın uğurlu olması, yəni imtina haqqında qərarın ləğv edilməsi və İPM-in 73.1-ci maddəsinə əsasən vəzifənin müəyyənləşdirilməsi

İnzibati orqanın diskresion səlahiyyəti: İnzibati aktın qəbul edilməsindən imtina haqqında qərarın yoxlanılması, yuxarıda A.2.2.2-də göstərildiyi kimi

Diskresion səlahiyyətin qüsursuz həyata keçirilməsi hallarında: İddianın rədd edilməsi

Diskresion səlahiyyəətin qüsurlu həyata keçirildiyi hallarda:

1. İPM-in 73.2 (73.3.1)-ci maddəsinə əsasən məhkəmənin mövqeyi nəzərə alınmaq şərti ilə məcburetmə iddiası haqqında qərar
2. İstisna hal: Diskresion səlahiyyətin heç [sıfır] səviyyəsinə endirilməsi, yəni ancaq bir (müsbət) qərarın qaəbul edilməsi imkanının qalması: İPM-in 73.1-ci maddəsinə əsasən iddianın təmin edilməsi

Sual 4: İnzibati orqana öncədən ərizə ilə müraciət edilməsi zərurəti nə dərəcədə vacib hesab edilir? 

Cavab: Qanunda bu şərt yalnız İPM-in 33.1-ci maddəsinə əsasən qaldırılan məcburetmə haqqında iddia üçün nəzərdə tutulur. Lakin, həmin şərt prinsip etibarilə İPM-in 34-cü maddəsinə müvafiq olaraq qaldırılan öhdəliyin icrası haqqında iddiaya da aiddir, çünki burada söhbət ümumi prinsip olan hüquqların müdafiəsinə ehtiyacın olması prinsipindən gedir: İddiaçı öncədən inzibati orqana müraciət edərək müvəffəqiyyət qazanmağa cəhd etmədən sadə yolla gedərək təcili olaraq məhkəməyə müraciət etməməlidir. Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi də bu fikri dəstəkləyir: Məhkəmələr belə desək, birinci olaraq (yəni, inzibati orqanların öncədən məsələ ilə məşğul olmasından qabaq) inzibati orqanlara məxsus işlərlə bağlı qərar qəbul edib, araşdırma aparmamalıdırlar. Digər tərəfdən, əgər iddiaçı inzibati orqanın davranışından belə nəticəyə gələ bilsə ki, onun ərizəsi rədd ediləcək, o zaman bu hal məhkəməyə müraciət etmək üçün kifayət etməlidir. Yəni, əgər şəxs məsələn, üçmərtəbəli evin inşası üçün tikintiyə dair icazənin verilməsi ilə bağlı inzibati orqana müraciət edirsə və ərizə inzibati orqan tərəfindən rədd edilirsə, bu halda həmin şəxs tikintiyə dair müvafiq yeni ərizə ilə təkrarən inzibati orqana müraciət etmədən məhkəmə qarşısında ərizəsini dəyişdirə və yalnız ikimərtəbəli bir evin inşasının yoxlanılmasını təmin edə bilər.

Sual 5: İnzibati orqana verilən ərizə ilə məhkəməyə verilən iddia ərizəsi həmişə bir-birinə tam uyğun olmalıdırmı?

Cavab: Əgər söhbət tamamilə fərqli ərizələrdən gedirsə, o zaman bu hal İPM-in 54.1-ci maddəsinə əsasən iddianın dəyişdirilməsini şərtləndirir. İddianın dəyişdirilməsi yalnız o halda məqsədəuyğun olardı, nə zaman ki, yeni iddia özlüyündə mümkün iddia olsun, yəni, bu iddianın qaldırılması üçün əsasən zəruri hesab edilən, inzibati orqana öncədən verilmiş ərizə də mövcud olmuş olsun. Bu, təfsirdən asılı olan bir məsələdir (bax: İPM-in 33-cü maddəsinə dair 4-cü sual və İPM-in 34-cü maddəsinə dair 5-ci sual). Əgər, yeni tələb yeni bir cavabdehin səlahiyyətinə toxunarsa, o halda yeni iddia və beləliklə də həmçinin iddianın dəyişdirilməsi mümkünsüz hesab ediləcək və iddiaçının diqqəti (yeni) inzibati orqana ərizə ilə müraciət etməyə yönəldiləcək. Tələblər nə qədər oxşar olsalar, müvafiq inzibati orqanlar – və iddia ərizəsinin müəyyən edilməsi baxımından bir o qədər “səxavətli” davranmaq olar.

 

İPM-in 34-cü maddəsi:

Sual 1: Öhdəliyin icrası haqqında və ya müəyyən hərəkətləri etməkdan çəkinməyə dair iddialarda müddət mövcuddurmu?

Cavab: İPM doğrudan da heç bir iddia müddəti müəyyən etmir. Bu iddia hallarında onsuz da qəbul olunduğu vaxtdan müəyyən müddət sonra qanuni qüvvəyə minmiş inzibati akt da mövcud olmur. Almaniyadada eyni cürdür. Ən çıxılmaz hallarda prosessual hüquqda qəbul olunmuş, amma qanunla təsbit edilməmiş hüququn itirilməsi [alman prosessual hüququna görə uzun müddətin mövcud olan tələbin qaldırılmaması həmin tələbin itirilməsinə gətirib çıxarır] insitutu köməyə gəlir. Bu instituta əsasən uzun müddət keçmişdirsə və əlavə olaraq qarşı tərəf iddianın qaldırılmasını artıq gözləməli deyildisə, onda iddia mümkünsüz [yolverilməyən] ola bilər. Ola da bilər ki, iddiaçının çox gec qaldırılmış iddia çərçivəsində daha heç bir hüquqi müdafiəyə ehtiyacı olmadığı bilinsin; bu o vaxt ola bilər ki, iddianın təmin olunması açıq-aydın iddiaçıya “heç nə” gətirməsin və ya onun məqsədinə çatması üçün daha asan və qısa yol (-lar) olsun.

Sual 2: İPM-in 34.3-ci maddəsinin İPM-in 40-cı və növbəti maddələrində nəzərdə tutulmuş müvəqqəti xarakterli məhkəmə müdafiəsi institutuna münasibəti necədir?

Cavab: Müəyyən hərəkətlərdən çəkinməyə dair iddia preventiv bir iddiadır və müvəqqəti xarakterli müdafiə institutu ilə ehtiva olunmur. İPM-in 34.3-cü maddəsi nəzərdə tutur ki, qəbul edilməsi yəqin edilən (yükləyici) inzibati aktı gözləmək dözülməzdir. Həqiqətən də, təcili hallarda əlavə olaraq İPM-in 43-cü maddəsi ilə birgə İPM-in 40.3-cü maddəsinə əsasən müvəqqəti məhkəmə müdafiəsi haqqında ərizə ilə müraciət etmək lazımdır.

Sual 3: İPM-in 34-cü maddəsinə əsasən iddialar üçün hansı misalları gətirmək olar?

Cavab: bax: İPM-in 2.2.3-cü maddəsinə aid 1-ci sual.

Sual 4: İPM-in 34-cü maddəsinə əsasən olan iddialar üçün də yoxlama sxemi mövcuddurmu?

Cavab:

İnzibati akt olmayan [faktiki xarakterli] aktların verilməsi üçün öhdəliyin icrası haqqında iddianın yoxlanması sxemi

İddianın mümkünlülüyü [yolverilən olması]

İnzibati hüququ qaydada həll yolu (publik hüquqi)

İPM-in 1.1-ci maddəsi; İİQ-ın 1.2-ci maddəsi

İddianın məqsədi: İA deyil, faktiki xarakterli hərəkət

İİQ-ın 1.2-ci maddəsi, məs: Pulun ödənilməsi, məlumatın verilməsi

əvvəlcə: İnzibati orqana ərizənin verilməsi

İddia müddəti yoxdur

İddianın əsaslılığı

Faktiki xarakterli hərəkətə tələb mövcuddurmu?

Mümkün tələbin əsası: Qanun, konstitusiya və ya inzibati akt (məs: vəzifəli şəxsin təyin edilməsi haqqında qərar)

Müəyyən hərəkətdən çəkinməyə dair iddianın yoxlanması sxemi

Müəyyən [mümkün] məqsəd: Faktiki xarakterli hərəkətin edilməsinə son qoyulması [hərəkətdən çəkinmə]:

Öhdəliyin icrası haqqında iddiada yuxarıda olduğu kimi mümkünlülük [yolverilənlik] və əsaslılıq, xüsusilə: əvvəlcədən inzibati orqana ərizə ilə müraciət!

Sonrakı mümkün məqsəd: inzibati aktlara son qoyulması: ilkin olaraq yuxarıda öhdəliyin icrası haqqında iddiada olduğu kimi, amma xüsusi ilkin şərt: İPM-in 34.3-cü maddəsi.

Sual 5: İnzibati orqana öncədən ərizə ilə müraciət edilməsi zərurəti nə dərəcədə vacib hesab edilir? 

Cavab: Qanunda bu şərt yalnız İPM-in 33.1-ci maddəsinə əsasən qaldırılan məcburetmə haqqında iddia üçün nəzərdə tutulur. Lakin, həmin şərt prinsip etibarilə İPM-in 34-cü maddəsinə müvafiq olaraq qaldırılan öhdəliyin icrası haqqında iddiaya da aiddir, çünki burada söhbət ümumi prinsip olan hüquqların müdafiəsinə ehtiyacın olması prinsipindən gedir: İddiaçı öncədən inzibati orqana müraciət edərək müvəffəqiyyət qazanmağa cəhd etmədən sadə yolla gedərək təcili olaraq məhkəməyə müraciət etməməlidir. Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi də bu fikri dəstəkləyir: Məhkəmələr belə desək, birinci olaraq (yəni, inzibati orqanların öncədən məsələ ilə məşğul olmasından qabaq) inzibati orqanlara məxsus işlərlə bağlı qərar qəbul edib, araşdırma aparmamalıdırlar. Digər tərəfdən, əgər iddiaçı inzibati orqanın davranışından belə nəticəyə gələ bilsə ki, onun ərizəsi rədd ediləcək, o zaman bu hal məhkəməyə müraciət etmək üçün kifayət etməlidir. Yəni, əgər şəxs məsələn, üçmərtəbəli evin inşası üçün tikintiyə dair icazənin verilməsi ilə bağlı inzibati orqana müraciət edirsə və ərizə inzibati orqan tərəfindən rədd edilirsə, bu halda həmin şəxs tikintiyə dair müvafiq yeni ərizə ilə təkrarən inzibati orqana müraciət etmədən məhkəmə qarşısında ərizəsini dəyişdirə və yalnız ikimərtəbəli bir evin inşasının yoxlanılmasını təmin edə bilər. 

Sual 6: İnzibati orqana verilən ərizə ilə məhkəməyə verilən iddia ərizəsi həmişə bir-birinə tam uyğun olmalıdırmı?

Cavab: Əgər söhbət tamamilə fərqli ərizələrdən gedirsə, o zaman bu hal İPM-in 54.1-ci maddəsinə əsasən iddianın dəyişdirilməsini şərtləndirir. İddianın dəyişdirilməsi yalnız o halda məqsədəuyğun olardı, nə zaman ki, yeni iddia özlüyündə mümkün iddia olsun, yəni, bu iddianın qaldırılması üçün əsasən zəruri hesab edilən, inzibati orqana öncədən verilmiş ərizə də mövcud olmuş olsun. Bu, təfsirdən asılı olan bir məsələdir (bax: İPM-in 33-cü maddəsinə dair 4-cü sual və İPM-in 34-cü maddəsinə dair 5-ci sual). Əgər, yeni tələb yeni bir cavabdehin səlahiyyətinə toxunarsa, o halda yeni iddia və beləliklə də həmçinin iddianın dəyişdirilməsi mümkünsüz hesab ediləcək və iddiaçının diqqəti (yeni) inzibati orqana ərizə ilə müraciət etməyə yönəldiləcək. Tələblər nə qədər oxşar olsalar, müvafiq inzibati orqanlar – və iddia ərizəsinin müəyyən edilməsi baxımından bir o qədər “səxavətli” davranmaq olar. 

 

İPM-in 35-ci maddəsi:

Sual 1: Bu müddəa bütün mümkünsüz hesab edilən iddialara dair hallara aiddir? İddia qaldırmaq hüququ olmayan hallardan başqa, məsələn hansı digər hallar ola bilər?

Cavab: Maddənin adından göründüyü kimi İPM-in 35-ci maddəsi bütün mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddialarda İPM-in 35.1-ci maddəsinə əsasən iddia hüququnun olmadığına görə mümkünsüz olan iddiaları əhatə edir. Bu o deməkdir ki, məs: həm də İPM-in 38-ci maddəsinə əsasən iddia müddətlərinin ötürülməsi və ya İPM-in 46.1-ci maddəsində (bax: orada) nəzərdə tutulmuş minimum ilkin şərtlərin yerinə yetirilməməsi və ya öhdəliyin icrası və ya məcburetmə haqqında iddialarda iddian əvvəl inzibati orqana ərizə ilə müraciətin olmaması hallarında İPM-in 35.3-ci maddəsinə əsasən məhkəmə qərardadı ilə yekunlaşdırılır [mahiyyəti üzrə yekun məhkəmə qərarı qəbul edilmir].

Sual 2: Bu cür qərardadlardan əvvəl şifahi məhkəmə baxışı olmalıdırmı?

Cavab: İPM-in 16.3-cü maddəsi mübahisəni „mahiyyəti üzrə həll etməyən“ qərardadlardan bəhs edir. Bununla iddianın əsaslılığının yoxlanmasının da nəzərdə tutulması, yoxsa daha çox mahiyyətə aid olmayan kimi düşülməsi, yəni bu cür qərardadların ancaq hazırlayıcı və ya icraat təşkilati xarakterli qərardadları ehtiva etməsi sual doğurur (Eyni təfsir problemi həm də İPM-in 87.7.2-ci maddəsinə münasibətdə də mövcuddur). Amma şifahi baxış hər bir halda mümkün ola bildiyinə görə, onun baş tutması ziyan deyildir. Ola bilər ki, elə ancaq şifahi baxışda müəyyənləşdirilsin ki, iddia mümkünsüzdür.

Sual 3: İddiaçı öhdəliyin icrası haqqında və ya məcburetmə haqqında iddianı qaldırmamışdan öncə inzibati orqana müraciət etmədiyi halda iddia mümkünsüz [yolverilməyən] hesab edilirmi? Bu necə aydınlaşdırılmalıdır?

Cavab: Hər iki iddia növü tələb edir ki, iddiaçı öncədən iddia tələbinə oxşar (eyni və ya ən azından ondan daha artıq olmayan) tələbi nəzərdə tutan ərizə ilə inzibati orqana müraciət etməli və nəticə əldə etməmiş olmalıdır. Bunu həmçinin Ali Məhkəmənin Plenumu „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarının 9-cu bəndində vurğulayır. Əgər bu mübahisələndirilsə, onda iddiaçı bunun baş verdiyini sübut etməlidir (İPM-in 14.3-cü maddəsi). İİQ ərizələr üçün yazılı forma müəyyən edir (İİQ-in 30.1-ci maddəsi), buna görə də inzibati aktlara əsasən ərizəni sübut etmək mümkün olur. Lazım olduğu halda sübutlar təqdim edilməlidir.

Sual 4: Iddia mümkün sayılmadıqda, apellyasiya instansiya məhkəməsi tərəfindən işə İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən baxılır?

Cavab: Əgər birinci instansiya məhkəməsi iddianın mümkün olmamasına (və ya sonradan mümkün olmamasına) baxmayaraq, onu təmin edibsə, onda cavabdehin apellyasiya şikayəti əsasında məhkəmə qərarı ləğv olunmalı və iddia qeyri-mümkün qismdə rədd edilməlidir. Bu zaman apellyasiya məhkəməsinin qərarının İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən, yəni qərardad formasında çıxarılacağı ilə bağlı çoxlu dəlillər gətirmək olar (apellyasiya instansiyası məhkəməsinin belə qərardadından İPM-in 90.1-ci maddəsinə əsasən kassasiya şikayəti verilə bilər). Yox, əgər birinci instansiya məhkəməsi (qeyri-mümkün) iddianı əsaslandırılmamış qismdə rədd etmişdirsə, iddianın rədd edilməsi nəticə etibarilə düzgün olsa da, forma (İPM-in 35.3-cü maddəsi) və icraat baxımından düzgün olmayacaqdır. Belə bir vəziyyətdə apellyasiya instansiyası məhkəməsi necə hərəkət etməlidir? Bununla bağlı bir neçə variant təklif etmək olar. Apellyasiya məhkəməsi qərarı ləğv edə və bu zaman İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən hərəkət edə bilər. Yaxud, iddianın rədd edilməsinin nəticə etibarilə düzgün olması səbəbindən iddiaçının apellyasiya şikayətini əsaslandırılmamış qismdə rədd etmək də olar. Hər halda Almaniyada yanaşma tərzi belədir. Lakin bununla yanaşı orada belə bir müddəa vardır ki, ona müvafiq olaraq birinci instansiya məhkəməsinin qərarı nəticə baxımından (əsaslandırmaya münasibətdə belə olmasa da) düzgün olduqda, ikinci instansiya məhkəməsi hüquqi müdafiə vasitəsini (apellyasiya şikayətini) rədd edir. Yaxud birinci instansiya məhkəməsinin qərarı forma baxımından deyil, mahiyyəti üzrə olduğu kimi saxlanılır və bu, aşağıdakı şəkildə yazılır: … inzibati məhkəməsinin … tarixli qərarı İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qərardad qismində saxlanılır.

Sual 5: Birinci instansiyası məhkəməsi haqsız olaraq İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qərardad qəbul edibsə, apellyasiya şikayəti vasitəsilə nə etmək lazımdır?

Cavab: Əgər apellyasiya məhkəməsi iddianın mümkün olması fikrində olarsa, onda o, İPM-in 87.7.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq, birinci instansiya məhkəməsinin İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qəbul etmiş olduğu qərardadını ləğv edə və işi birinci instansiya məhkəməsinə göndərə bilər. Çünki sözügedən halda birinci instansiya məhkəməsi “işə mahiyyəti üzrə baxmayıb”. Əlbəttə, İPM-in 87.7-ci maddəsinin mətnində “qərar”dan bəhs edilir, lakin həmin müddəanın analogiya qaydasında İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qəbul edilmiş qərardadlara da tətbiqi mümkündür. Bununla yanaşı, apellyasiya məhkəməsi qeyd olunan situasiyalarda məsələyə özü də birbaşa baxıb onu həll edə bilər. Belə ki, İPM-in 87.7-ci maddəsi ona diskresion səlahiyyət verir (“bilər”). Bununla bağlı həmçinin bax: 87-ci maddə ilə bağlı sual 6.

Sual 6: Əgər hər hansı bir iddia yalnız qismən mümkünsüz, lakin qalan hissədə əsaslandırılmamış (yaxud hətta əsaslandırılmış) olarsa, bu zaman nə etmək lazımdır?

Cavab: Bu hallarda iddia icraatı müvafiq icraatlara ayrılmalı və iddianın mümkünsüz olan hissəsi ilə bağlı məsələ İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qərardadla həll edilməlidir; İcraatın qalan hissəsi ilə bağlı qərar qəbul edilir. Bu zaman xərclərlə bağlı qərar yalnız müvafiq olaraq qərardad, yaxud qərarla həll edilən hissəyə aid olur.

Sual 7:  Birinci instansiya məhkəməsi öz qərarında İPM-in 35.3-cü maddəsini pozmuşdursa, apellyasiya məhkəməsi nə etməlidir?

Cavab: Əgər birinci instansiya məhkəməsi mümkün olmayan iddianı haqsız olaraq məhkəmə qərarı vasitəsilə təmin edibsə, onda apellyasiya məhkəməsi İPM-in 87.6-cı maddəsinə müvafiq olaraq, həmin qərarı ləğv edəcək və iddıanı özü mümkün sayılmayan qismdə rədd edəcək. Apellyasiya məhkəməsi bu məsələləri qərar vasitəsilə etməlidir, çünki icraatın predmetini birinci instansiya məhkəməsinin qəbul etdiyi qərar təşkil edir.

Əgər birinci instansiya məhkəməsi mümkün olmayan iddiaya mahiyyət üzrə baxıb onu əsaslandırılmadığına görə rədd edərsə, belə olan halda İPM-in 35.3-cü maddəsinin pozulmasına baxmayaraq, nəticə etibarilə bu, səhv işin mahiyyəti üzrə həlli, yəni iddianın rədd edilməsi üçün səbəb olmamışdır. Ona görə də bu kimi hallarda apellyasiya məhkəməsi İPM-in 87.6-cı maddəsinə əsasən, birinci instansiya məhkəməsinin qərarını dəyişmədən saxlaya bilər.

Sual 8: Əgər aşağı instansiya məhkəmələri hər hansı bir iddianı mümkün hesab ediblərsə (məsələn, onlar MPM-in 151.3-cü maddəsində nəzərdə tutulduğu kimi, iddianı müəyyən bir vaxt ərzində mümkün sayılmayan qismdə rədd etməyiblərsə), yuxarı instansiya məhkəmələri həmin iddianı mümkün sayılmayan qismdə rədd edə bilərmi?

Cavab: İddianın mümkünlüyü istənilən mərhələdə məhkəmənin xidməti vəzifəyə görə DAİM yoxlamalı olduğu bir məsələdir. Bu o deməkdir ki, yuxarı instansiya məhkəməsi mümkün olmayan bir iddianı (məsələn, müddətin ötürülməsindən sonra verilən) mümkün hesab edə bilməz. Bu zaman, aşağı instansiya məhkəməsinin mümkünlük məsələsi ilə bağlı hansı mövqedə olması əhəmiyyət kəsb etmir (yəni, elə hallar ola bilər ki, aşağı instansiya məhkəməsi hər hansı bir iddianı birmənalı olaraq mümkün hesab etsin). MPM-in iddianın müəyyən müddət keçdikdən sonra (əgər məhkəmə ərizəni geri qaytarmayıbsa və ya onu mümkün sayılmayan qismdə qəbul etməkdən imtina edibsə) mümkün iddia qismdə nəzərdən keçirilməsinə dair təsbit etdiyi qayda burada ümumiyyətlə tətbiq oluna bilməz.

Sual 9: Əgər inzibati aktdan şikayət verilməsi artıq mümkün deyilsə (məsələn, “İnzibati icraat haqqında” Qanunun 73.1-ci maddəsində şikayətin verilməsi üçün nəzərdə tutulmuş müddətin ötməsinə görə), lakin şikayət instansiyası buna baxmayaraq, şikayətə mahiyyəti üzrə baxıb qərar qəbul edərsə, müvafiq inzibati akta qarşı vaxtında qaldırılmış iddia (mübahisələndirmə haqqında iddia) mümkün sayıla bilərmi?

Cavab: Almaniyada şikayət instansiyasının inzibati aktdan şikayətin qeyri-mümkünlüyü amilini inkar edə bilib-bilməməsi mübahisəli məsələ olsa da, aşağıdakılara dair fikir eyniliyi mövcuddur. Belə ki, əgər mahiyyət üzrə qəbul olunmuş qərar (qərar şikayətin mahiyyət/məzmun baxımından rədd edilməsi ilə bağlı olsa da/şikayət təmin olunduqda isə hər bir halda) üçüncü şəxslərin hüquqlarını pozarsa (məsələn, qonşu tikintinin sifarişçisindən gecikmiş şikayət verdikdə), bu zaman şikayət instansiyasının müddətə riayət etməsi məcburidir. Əks halda, şikayət instansiyasının bu kimi hallarda mahiyyət üzrə qəbul etdiyi qərar qanunsuz olardı. Beləliklə, barəsində şikayət verilməsi artıq mümkün olmayan inzibati akta qarşı iddia qaldırılması yolverilməzdir (iddia müddətinin ötdüyü hallarda olduğu kimi).

Digər hallarda (yalnız ikitərəfli münasibətdə) məhkəmə təcrübəsi əsas etibarilə, şikayət instansiyasının (diskresion səlahiyyətə əsasən, yəni, yalnız onun problemi ümumiyyətlə sezdiyi və aşkar surətdə həll etdiyi hallarda) müddətin ötürüldüyünü inkar etməsinə/nəzərə almamasına yol verir.  Bu yanaşmanın əsaslandırılması üçün bildirilir ki, iş/məsələ hələ inzibati icraat mərhələsindədir və ilkin inzibati orqan eyni inzibati aktı bir dəfə də qəbul edə və bununla da müddət məsələsini əhəmiyyətsizləşdirə bilər. Hüquq elmi ədəbiyyatı isə qeyd olunan yanaşmanın əleyhinədir. Orada əksini tapmış fikirlərə görə, inzibati şikayətin verilməsi müddəti də iddia müddəti kimi qanunla müəyyən edilmiş bir müddət olduğundan buraya inzibati orqanın diskresion səlahiyyətinin tətbiqi yolverilməzdir. Sözügedən yanaşmanın əsaslandırılması üçün yaxşı dəlil qismində Azərbaycan IIQ-nin 73.3-cü maddəsi çıxış edə bilərdi. Belə ki, şikayət instansiyası müddəti onsuz da inkar edə/nəzərə almaya bilərsə, bu zaman müddətin bərpası məsələsinə lüzum qalmazdı.

Sual 10: İPM-in 35.2-ci maddəsi (kollektiv maraqlar) hansı halları nəzərdə tutur?

Cavab: Almaniyada belə desək, birliklər tərəfindən qaldırılan iddialar mövcuddur. Yəni, müxtəlif maraqların müdafiəçisi olan birliklərin də müəyyən hallarda öz hüquqlarına dair iddia qaldırmaq hüququ vardır. (onlara hər şeydən öncə ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində fəaliyyət göstərən birliklər aiddir). Bununla həmişə o nəzərdə tutulur ki, birlik öz marağı ilə bağlı iddia qaldırır və bu maraq birliyin üzvlərinin marağı ola bilməz. Vəkillər palatası məsələn, palatanın üzvlərinin təmsilçisi qismində çıxış etməklə deyil, özünə aid məsələlər barədə iddia qaldıra bilər.

Sual 11: Məhkəmənin yardım etmək vəzifəsi İPM-in 35-ci maddəsi ilə hansı şəkildə əlaqəlidir?

Cavab: Ali Məhkəmənin Plenumu „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarında vurğulayır ki, xüsusilə, iddianın mümkünlüyünün yoxlanılması zamanı məhkəmə İPM-in 13-cü və               48-ci maddələrindən irəli gələn yardım etmək vəzifəsinə diqqət etməlidir. Beləliklə, bu zaman yol verilən səhvlər İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qəbul edilmiş qərardadın ləğvinə gətirib çıxarır.      

Sual 12: İPM-in 35.1-ci maddəsinin anlamında “hüququn pozulması” dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: Bu məsələ ilə əlaqədar Ali Məhkəmənin Plenumunun „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarında (5.1 və sonrakı bəndlər) qeyd edilir:

“5.1. İddianın mümkünlüyü baxımından hüququn pozulması o halda mövcud olur ki, hüquqa müdaxilə aşkar şəkildə baş verir və birmənalı nəzərə çarpır.

5.2. Bu zaman məhkəmələr müdafiə edilmək istənilən hüququn təbiətini, həmin subyektiv hüququn tanıdığı imkanları, qanunvericilikdə təsbit edilmiş onun qoruma sferası ilə bağlı hədləri nəzərə almalıdırlar.

5.3. İddia qaldırmış şəxsin hüquqlarının qorunmasının bilavasitə qanundan irəli gəldiyi hallarda, bir qayda olaraq iddia mümkün sayılmalıdır.

5.4. Bəzi hallarda qanunvericilik konkret məsələlər üzrə məhz hansı şəxslər dairəsinin müdafiə olunduğunu aydın təsbit edir. Belə tənzimləmənin olmadığı hallarda üçüncü şəxslərin hüquqlarının təminat altına alınıb-alınmadığının aydınlaşdırılması üçün  hər bir konkret halın xüsusiyyətlərindən çıxış etməklə qanunvericinin güddüyü məqsəd, ictimai və fərdi maraqların ədalətli balanslaşdırılması və s. meyarlar nəzərə alına bilər.

6.1. İddianın mümkünlüyü baxımından hüququn pozulub-pozulmadığının müəyyən olunmasının qiymətləndirilməsi zamanı iddiaçının hüquqi marağı, başqa sözlə konkret halda hüquqi müdafiəyə ehtiyacının olub-olmadığı da nəzərə alınmalıdır. Bu zaman iddiaçının arzuladığı məqsədə çatmaq üçün düzgün hüquqi müdafiə vasitələrindən, o cümlədən əlverişli iddia növündən istifadə edib-etmədiyi yoxlanılmalıdır.

6.2. İddiaçının hüquqi marağı yalnız o halda mövcud olacaqdır ki, onun çatmaq istədiyi məqsədə qaldırılmış iddianın uğurlu olması ilə nail olmaq mümkün olsun.

7. İddiaçı öz məqsədinə digər hüquqi müdafiə vasitələrindən, eləcə də başqa predmetli iddia qaldırmaqla, həmçinin başqa cavabdehə qarşı iddia irəli sürməklə daha tez, daha münasib və daha sadə yolla nail ola bilərsə, yardım etmək vəzifəsinə əməl etmək şərtilə məhkəmələr iddianın mümkünlüyü məsələsinə baxa bilərlər.”

Sual 14: İnzibati orqanların bir-birinə qarşı yönəlmiş iddiaları əslində necə qiymətləndirilməlidir? 

Cavab: İPM-in 35.1-ci maddəsindən göründüyü kimi İPM subyektiv hüquqların müdafiəsi məqsədilə qəbul edilib. Bu hüquqlar ilk növbədə maraqlı vətəndaşların, yəni fərdi şəxslərin hüquqları kimi başa düşülməlidir. Doğrudur, bəzi hallarda İİQ-nin 2.2.8-ci maddəsindən məlum olduğu kimi ümumi (publik) hüquq sahəsini təmsil edən şəxslər də İPM-ə əsasən müdafiə olunmalı belə hüquqlara malik olurlar. Ancaq, inzibati orqanlar məsələn səlahiyyətlər barəsində mübahisə edirlərsə, o zaman bu mübahisələr inzibati məhkəmə icraatı qaydasında deyil, inzibati orqanların iyerarxiyası çərçivəsində, daxildə həll edilməlidir. Beləliklə, bu məsələ həmişə iddia qaldıran inzibati orqanın doğrudan da subyektiv hüquqa malik olub-olmamasından asılıdır. Misal: bələdiyyələr tərəfindən planlaşdırma, müəyyən hallarda həmçinin: bələdiyyə mülkiyyəti (bununla bağlı həmçinin bax: İPM-in 27-ci maddəsinə dair 3-cü sual).               

 

İPM-in 36-ci maddəsi:

Sual 1: Müəyyən etmə haqqında iddialara aid misal gətirə bilərsinizmi?

Cavab: Bununla bağlı iki variantı fərqləndirmək lazımdır: Hüquq münasibətinə aid müəyyən etmə haqqında iddia və inzibati aktın etibarsızlığını „tanıyan“ müəyyən etmə haqqında iddia.

Birinci variant o zaman nəzərdən keçirilir ki, iddiaçı və inzibati orqan arasında (publik-hüquqi xarakterli) mübahisəli sual mövcud olsun, məs: inzibati orqan kommersiya obyektini yolverməz hesab edir, və ya o, həmin obyektin konkret məhsuluna qarşı çıxır [rədd edir] və ya iddiaçının müəyyən hərəkətini (məs: onun həmişə maşınını park etdiyi yeri) qanunazidd hesab edir. Onda məntiqi olar ki, mübahisəyə ümumən və hansısa inzibati aktdan və ya cərimədən asılı olmayarq müəyyən etmə haqqında iddia qaydasında baxılsın; hüquqi qüvvə konkret bir inzibati akt barəsindən qərar qəbul edildiyindən daha da uzağa gedir. Bu halda amma ilkin şərt kimi İPM-in 36.3-ci maddəsi anlamında iddiaçının xüsusi müəyyən etməyə olan marağı çıxış edir: məs: təkrar olunma təhlükəsinə görə.

Digər variantın tətbiqi o zaman məntiqi görünür ki, iddiaçı tələn irəli sürür ki, inzibati akt əvvəlcədən [qəbul edildiyi andan — “ex tunc”] etibarsızdır; bundan İİQ-ın 65-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş hallardır. Bu cür iddia iddiaçı yükləyici inzibati akt üçün iddia müddətini ötürdüyü halda, yəni İPM-in 38-ci maddəsinə əsasən mübahisələndirmə haqqında iddianı qaldırmaq artıq mümkün olmadıqda, onun üçün son xilas yoludur. Hər bir halda amma İİQ-ın 65-ci maddəsi sərt ilkin şərtlər nəzərdə tutur; inzibati aktın yalnız qanunsuz olması hələ onu etibarsız etmir!

Sual 2: İPM-in 36.3-cü maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş „ideya xarakterli maraq“ ilə nə ehtiva olunur?

Cavab: Almaniyada buna belə demək mümkünsə, bərpa marağı, yəni yaxşi adın [nüfüzun] bərpa ounmasını və ya hansısa inzibati orqan hərəkətinin əsas və ya insan hüquqlarını pozduğunu müəyyən etməyi aid edirlər. Bu ələlxüsus polis hüququnda ola bilər (əsassız – amma cinayət hüquqi təqib qaydasında deyil – tutma və ya bədən xəsarəti və ya oxşar olan hallar).

Sual 3: İPM-in 36.4-cü maddəsində tənzimlənmiş subsidiarlıq nə zaaman praktik olar tətbiq edilə bilər?

Cavab: Subsidiarlıq tələbinə əsasən müəyyən etmə haqqında iddia iddiaçının öz məqsədinə mübahisələndirmə, məcburetmə və ya öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə nail olmaq imkanı olduğu halda mümkünsüzdü. Beləliklə, müəyyən etmə haqqında iddia digər iddia növləri üçün nəzərdə tutulmuş mümkünlük [yolverilənlik] şərtlərindən (məs: İPM-in 38-ci maddəsi) yayınmağa xidmət edə bilməz. Bu hüquqi müdafiəyə olan maraq barəsində olan ümumi tələbdir. Kim ki, məs: məcburetmə haqqında iddia müddətini ötürmüş və ya inzibati orqana əvvəlcədən ərizə ilə müraciət etməmişdirsə, onda eyni məsələ ilə bağlı müəyyən etmə haqqında iddia qaldıra bilməz.

Sual 4: Subsidiarlıq tələbi həm də tanınma haqqında iddialara münasibətdə qüvvədədirmi?

Cavab: Xeyr, əhəmiyyətsizlik, yəni inzibati aktın etibarsızlığını iddiaçı həmişə iddia ilə mübahisələndirə [irəli sürə] bilməlidir; eyni məqsədə o, onsuz da mübahisələndirmə haqqında iddia ilə nail ola bilməz.

Tanınma haqqında iddianın digər iddia növlərinə münasibətdə subsidiar xarakter daşımaması fikri eyni zamanda İPM-in 36.4-cü maddəsinin məzmunundan da məlum olur. Belə ki, həmin maddədə tanınma haqqında iddianın adı çəkilmir. Bundan əlavə, tanınma haqqında iddia məqsəd və təsiri baxımından mübahisələndirmə haqqında iddiadan daha irəli gedir.

Sual 5: İPM-in 36.2-ci maddəsi hansı halları nəzərdə tutur (İPM-in 72-ci maddəsi ilə fərqləndirildikdə)?

Cavab: İPM-in 36.2-ci maddəsi belə inzibati aktların qanunazidd olmasının müəyyənləşdirilməsinə aiddir ki, həmin inzibati aktlar artıq inzibati iddianın qaldırılmasından əvvəl „başqa cür qüvvəsini itirmişdir“ (bu o deməkdir ki, iddiaçı üçün daha heç bir hüquqi nəticə yaratmır). İPM-in 72-ci maddəsi bunun əksinə olaraq nəzərdə tutur ki, mübahisələndirilən inzibati akt məhkəmə icraatı gedişində inzibati aktın geriyə çağrılması [„qanuni inzibati aktın ləğv edilməsi“ institutu] (bax: İİQ-ın 67-ci maddəsi), müddətin keçməsi ilə və ya başqa cür (hüquqi baxımdan) hüquqi qüvvəsini itirmişdir.

Sual 6: İnzibati aktın etibarsızlığının tanınması haqqında iddianın uğursuz olmuº mübahisələndirmə haqqında iddiadan sonra da qaldırılması mümkündürmü?

Cavab: Mübahisələndirmə haqqında iddia mümkün hesab edildiyi hallarda onun əsaslı olub-olmamasına münasibətdə mübahisələndirilən inzibati aktın qanuna zidd olub-olmaması (bax: İPM-in 70.1-ci maddəsi) yoxlanıldığı üçün belə bir iddianın rədd edilməsi ilə əslində hüquqi cəhətdən həmin inzibati aktın qanuni olması təsbit edilmiş olur. İİHQ-nin 65-ci maddəsində inzibati aktın etibarsızlığına dair sadalanmış bütün əsaslar eyni zamanda inzibati aktın qanunsuz olmasına səbəb olan əsaslardır. Burada söhbət hətta inzibati aktın etibarsızlığına aparıb çıxaran xüsusilə ağır qüsurlardan gedir. Bu o deməkdir ki, hər hansi bir inzibati aktın mübahisələndirilməsinə dair iddia rədd edildikdən sonra həmin inzibati aktın etibarsızlığının tanınması haqqında iddia artıq mübahisələndirmə haqqında iddiaya dair çıxarılmış məhkəmə qərarının hüquqi qüvvəsi baxımından uğurlu ola bilməz. Lakin İİHQ-nin 65-ci maddəsində qeyd olunan etibarsızlıq əsaslarından biri sonradan yaranmış olarsa (məsələn, İİHQ-nin 65.1.5-ci maddəsinə əsasən inzibati aktın icrasını qeyri-mümkün edən faktiki səbəb mübahisələndirmə haqqında iddia üzrə məhkəmə qərarının qəbulundan sonra meydana çıxarsa), bu zaman məsələyə ayrı cür yanaşıla bilər.

Sual 7: „Köhnə“ (yəni, İİQ və İPM-in qüvvəyə minməsindən əvvəl qəbul olunmuş) inzibati aktların etibarsızlığının tanınmasına dair iddialarla necə rəftar olunmalıdır?

Cavab: Məlum olduğu kimi, İPM-də belə iddiaların qaldırılması üçün müddət nəzərdə tutulmayıb (mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddialardan fərqli olaraq). Onlarla əlaqədar ilk yoxlanılmalı məsələ „köhnə“ inzibati aktın İİQ və İPM qüvvəyə minməzdən öncə, yəni əvvəlki hüquqa əsasən mübahisələndirilməsinin mümkün olub-olmamasıdır. Əgər əvvəlki hüquqda mübahisələndirmə imkanları olmayıbsa, İPM-in də 2011-ci ildən etibarən belə aktlara qarşı yeni iddia imkanları nəzərdə tutmadığı mövqeyindən çıxış edilməlidir. Başqa sözlə, bitmiş bir məsələ İPM-in qüvvəyə minməsindən sonra da bitmiş qisimdə qalmaqda davam etməlidir.

Sözügedən məsələ ilə əlaqədar eyni zamanda, vicdanlılıq prinsipinə əsaslanan, yazılmamış hüququn itirilməsi fikri mövcuddur. Həmin fikrə əsasən, kimsə müəyyən bir vaxtdan və digər bilvasitə hallardan sonra müvafiq məsələ üzrə hüquqi mübahisənin yaranmayacağını hesab etməlidirsə, bu zaman həmin mübahisə üzrə iddia qaldırmaq hüququ itirilmiş sayılacaq və verilən sual çərçivəsində İPM-in 36-cı maddəsinə müvafiq olaraq iddianın qaldırılması mümkün olmayacaqdır. Misal: vaxtın keçməsi (təxminən 1-2 il) və maraqlı şəxsin mövcud vəziyyətlə razılaşdığının irəli gəldiyi hər hansı bir məktub və ya digər hal.

Yox, əgər yuxarıda göstərilən əsaslarla iddia qaldırılması hüququ itirilməyibsə, onda məsələ mahiyyət baxımından yoxlanılmalıdır. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, İPM-in 36.1-ci maddəsi üçün inzibati aktın qanunsuz olması yetərli deyil. Həmin inzibati akt etibarsız olmalıdır (bax: İİQ-nin 65-ci maddəsi) və etibarsızlıq şərtləri ciddi şərtlərdir.

Sual 8: Müəyyən etmə və ya tanınma haqqında iddianın yoxlanılması sxemi necədir?

İddianın yolverilən olması [mümkünlüyü]

İddiaçı ya (İPM-in 1.1-ci maddəsinin, yaxud İİQ-nin 1-ci maddəsinin anlamında publik-hüquqi!) və inzibati orqanla onun arasında olan mübahisəli hüquq münasibətinin aydınlaşdırılmasının müəyyən edilməsini,

yaxud inzibati aktın etibarsız olmasının (bax: İİQ-nin 65-ci maddəsi) müəyyən edilməsini,

yaxud artıq icra olunmuş inzibati aktın qanunsuz olmasının müəyyən edilməsini (İPM-in 36.2-ci maddəsi) istəyir.

İddiaçının barəsində ərizə verdiyi münasibətlərin müəyyən edilməsində kifayət qədər (İPM-in 36.3-cü maddəsinə əsasən hüquqi, iqtisadi yaxud ideya xarakterli) marağı vardır.

İddia digər iddia növləri üçün nəzərdə tutulmuş mümkünlük şərtlərindən yayınmağa xidmət etmir, beləliklə xüsusilə öhdəliyin icrası haqqında və müddətlərlə bağlı olan iddia növlərinə münasibətdə subsidiar xarakter daşıyır (İPM-in 36.4-cü maddəsi).

İddianın əsaslılığı:

 İddiaçı tərəfindən barəsində ərizə verilən münasibətlərin müəyyən edilməsi mahiyyət baxımından düzgündürmü?

Sual 9: İPM-in 36.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan hər iki hal bir-biri ilə hansı qarşılıqlı münasibətdə dayanırlar?

Cavab: Tanınma haqqında iddianı həmçinin müəyyən etmə haqqında iddia altında bir hal kimi nəzərdən keçirmək olar, çünki, burada söhbət yoxlanılma və müəyyən etmədən gedir.

Sual 10: İnzibati aktların etibarsız olduğu halda İPM-in 36.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan iddia ilə yanaşı, yaxud onun əvəzinə həmçinin mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırıla bilərmi?

Cavab: Normal halda bu zaman iddia İPM-in 36.1-ci maddəsinə əsasən qaldırılacaq. Lakin, ola bilər ki, iddiaçı bu risqə (inzibati aktların etibarsızlığı İİQ-nin 65-ci maddəsinə əsasən ciddi şərtlərin mövcud olmasından asılıdır) getmək istəməsin. O zaman, İPM-in 36.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq iddia qaldırılması və eyni zamanda onunla birlikdə (yardımçı qismində) mübahisəlndirmə haqqında iddia qaldırılması imkanı mövcud olur. Etibarsız inzibati aktlara qarşı qaldırılmış mübahisələndirmə haqqında iddia Almaniyada mümkün hesab edilir; iddiaçı İPM-in 36.1-ci maddəsinə əsasən iddia qaldırmağa məcbur edilmir.

Sual 11: Əgər inzibati akt məhkəmə icraatı zamanı artıq icra olunarsa və bunun ardınca iddiaçı ilkin olaraq qaldırdığı mübahisələndirmə haqqında iddianı İPM-in 36.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan iddia ilə dəyişərsə, bu, İPM-in 54-cü maddəsinin anlamında iddianın dəyişdirilməsi hesab edilirmi?   

 Cavab: Almaniyayada mövcud olan fikir bunu inkar edir, çünki mübahisənin predmeti dəyişməz olaraq qalır. İddiaçı yalnız dəyişilmiş prosessual vəziyyəti nəzərə alır. İnzibati orqan tərəfindən inzibati aktın icra edilməsi ilə iddiaçının prosessual baxımdan vəziyyəti daha da ağırlaşdırıla bilməz (həmçinin bax: İPM-in 54-cü maddəsi).

 

İPM-in 37-ci maddəsi:

Sual 1: Bu müddəa bir neçə cavabdeh və ya iddiaçı olduğu halda da tətbiq oluna bilərmi?

Cavab: İddia çoxluğu üçün iştirakçıların eyniliyini barədə ilkin şərt ödənilmiş olmalıdır; bir neçə müxtəlif caavbdeh və ya iddiaçılar olduğu halda prosessual həmiştirakçılıq haqqında müddəalar tətbiq edilir (İPM-in 30-cu maddəsi).

Sual 2: İPM-in 37-ci maddəsi əlavə vəsatətlərə [ərizələr] münasibətdə də tətbiq oluna bilərmi?

Cavab: İPM-in 37-ci maddəsinin bəhs etdiyi „bir neçə iddia“ həm kumulyativ olaraq birgə olaraq, həm də digər iddianın təmin olunacağına ümid olmadıqda, köməkçi xarakterli əlavə iddia vəsatəti qaydasında da irəli sürülə bilər.

Sual 3: İPM-in 37-ci maddəsi İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsinə və 71-ci maddəsinə hansı münasibətdə dayanır?

Cavab: Bu müddəalar qanunla xüsusi olaraq tanınmış və tənzimlənmiş bir neçə tələbin obyektiv olaraq bir tələbdə birləşdirilməsinin [iddia çoxluğunun] subnövləridir; bu halda İPM-in 37-ci maddəsi daha yoxlanmalı deyil.

Sual 4: İPM-in 37-ci maddəsinə əsasən tələblərin obyektiv olaraq birləşdirilməsi mümkünsüz olduqda nə etmək lazımdır?

Cavab: Bu cür olduqda əlavə iddianın irəli sürülməsi mümkünsüz olmur, sadəcə icraat ayrılır və həmin icraat müstəqil icraat kimi aparılır.

Sual 5: Birinci instansiya məhkəməsi bir neçə tələbi yanlış olaraq bir iddiada birləşdirərək işə baxmış olduğu hallarda apellyasiya instansiya məhkəməsi hansı qaydada hərəkət etməlidir?

Cavab: Əgər İPM-in 37-ci maddəsinə əsasən bir neçə tələbin bir iddiada birləşdirilməsi mümkün olmazsa (bu məsələni hakim daim xidməti vəzifəsinə əsasən yoxlamalıdır!), bu heç də mütləq şəkildə apellyasiya instansiya məhkəməsində icraat zamanı „birləşdirilmiş“ iddiaların qeyri-mümkün hesab olunacağı demək deyil. Əksinə, bu kimi hallarda apellyasiya instansiya məhkəməsi özü həmin iddiaları ayırmalı və hər birinə ayrılıqda baxmalıdır.

Sual 6: Cavabdeh qismində bir neçə tərəf çıxış etdikdə, İPM-in 30 və 37-ci maddələri arasındakı münasibət necə qiymətləndirilməlidir?

Cavab: İPM-in 30.1-ci maddəsinə əsasən cavabdeh qismində söhbətin yalnız „şəxslər“dən getdiyi hallarda bir neçə cavabdehin olmasına yol verilir (yəni, dövlət bu kimi hallarda iddiaçı qismində bir neçə fiziki şəxsə (prosessual həmiştirakçılar) qarşı çıxış edir). Həmçinin zəruri, yəni ayrılması mümkün olmayan hüquqi bağlılığa əsaslanan prosessual iştirakçılıq hallarında da sonda vahid qərar çıxarılmalı və icraatlar ayrılmamalıdır. Bu İPM-in 37-ci maddəsinə münasibətdə xüsusi bir haldır. Bunun əksinə olaraq, cavabdeh tərəfdə sadə prosessual iştirakçılığın (məsələn, müvafiq inzibati orqan rüsumun ödənilməsi ilə bağlı bir neçə vətəndaşa qarşı iddia qaldırdıqda) mövcud olduğu hallarda, söhbət hüquqi cəhətdən ayrı-ayrı icraatlardan gedir. Həmin icraatlarla bağlı qərar vahid qərar şəklində çıxarıla bilər (yəni burada məsələlərin vahid qərar çərçivəsində həll edilməli olmasına dair məcburiyyət yoxdur).

Sual 7: İPM-in 70.3 və 71.1-ci maddələri arasındakı qarşılıqlı münasibət necədir?

Cavab: Hər iki müddəa İPM-in 37-ci maddəsinə əsasən bir neçə iddia tələbinin bir iddiada birləşdirilməsi ilə bağlı xüsusi halları, yəni mübahisələndirmə haqqında iddianın öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə birləşdirilməsi halını tənzimləyir. İPM-in 70.3-cü maddəsi İPM-in 2.2.7-ci maddəsi ilə o halda əlaqəli olur ki, nə zaman ki, iddiaçı məsələn, inzibati aktın ləğv edilməsi ilə yanaşı həmçinin vurulmuş ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsini tələb etmiş olsun. İPM-in 71.1-ci maddəsi isə bunun əksinə olaraq, İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulan xüsusi halı, yəni, inzibati aktın icra olunması və iddiaçının bunun nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılmasını arzu etdiyi halları əhatə edir. İnzibati aktın icra olunması nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması vurulmuş ziyana görə ödənilməli kompensasiyadan bir qədər fərqlidir. Yəni, ödənişlə bağlı qəbul edilmiş qərarların icra olunduğu halda icra nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması sadəcə olaraq yalnız iddiaçı tərəfindən həmin qərara əsasən ödənilmiş pul məbləğinin iddiaçıya geri ödənilməsini nəzərdə tutur.

 

İPM-in 38-ci maddəsi:

Sual 1: İddia müddətinə riayət edilib-edilməməsi vəzifə borcu qaydasında yoxlanılmalıdır, yoxsa ancaq cavabdehin ona etiraz etməsi zamanı nəzərə alınmalıdır?

Cavab: Burada mümkünlük [yolverilənlik] şərtlərindən bəhs edildiyindən, İPM-in 38-ci maddəsi vəzifə borcu qaydasında yoxlanılmalıdır; „müddətin keçməsi“ maddə başlığı altında verilmə o baxımdan düzgün deyil. Bu həm də o deməkdir ki, MPM-də nəzərdə tutulmuş iddianın „yoxlanmamış saxlanılması“ və ya İİQ-ın 75-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş inzibati şikayətə baxılmamış saxlanılması institutu inzibati prosesdə yoxdur.

Sual 2: İddia müddəti „köhnə işlərə“ (1.1.2011-ci il tarixdən əvvəl qəbul edilmliş inzibati aktlara) münasibətdə necə qiymətləndirilməlidir?

Cavab: bax: İPM-in 1-ci maddəsinə dair 3-cü sual!

Sual 3: İnzibati aktın hüquqi müdafiə vasitələrinə dair təlimatlandırma olan hissə olmadıqda, və ya səhv olduqda hansı müddət tətbiq olunur?

Cavab: İPM bu sualı tənzimləmir. Bununla bağlı İİQ-nın 73.2-ci maddəsini analogiya qaydasında tətbiq etmək haqqında düşünmək olardı; bu halda iddia müddəti yarım il olardı. Hər halda iddiaçının İİQ-ə əsasən şikayət vermək və İPM-ə müvafiq olaraq iddia qaldırmaq arasında seçim imkanı vardır. Bu baxımdan, hər iki hüquqi müdafiə vasitəsinə münasibətdə  eyni müddətlərin tətbiq edilməsini güman etmək ağlabatan görünür.

Sual 4: Gecikmiş iddianı (müddətin bərpası üçün heç bir əsas olmadıqda) da “qəbul etmək” və mahiyyəti üzrə yoxlamaq olarmı?

Cavab: Bu halda söhbət məcburi və vəzifə borcu qaydasında yoxlanılmalı olan iddianın mümkülüyünə dair ilkin şərtdən getdiyindən, ancaq İPM-in 35.3-cü maddəsi əsasında iddianın mümkünsüz sayılması baş verə bilər. İnzibati orqan məhkəmə qaydasında yoxlamanı mümkün etmək istəyirsə, onda o, mübahisələndirilən inzibati aktı ləğv etməli və yeni eyni inzibati aktı qəbul etməlidir (bax: İİQ-nın 67 və ya 68-ci maddəsi); bu halda axı yeni iddia müddəti axımı başlanır.

Sual 5: İPM-in 38-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müddətin axımı nə vaxtdan başlanır?

Cavab: İİQ-ın 62.1-ci maddəsinə görə qərarın qəbul edildiyi tarix deyil, onun təqdim edildiyi tarix əsas götürülür. Ən pis halda İİQ-ın 62.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş 5 (beş) günlük fiksiya tətbiq edilir.

Sual 6: Iddia səlahiyyətli olmayan məhkəmədə qaldırıldığı hallarda iddia müddətinə riayət edilmiş hesab olunurmu?

Cavab: İPM-in 38-ci maddəsi müddətə riayət olunması məqsədilə iddianın müvafiq aidiyyəti üzrə məhkəmədə qaldırılmalı olmasını müəyyən etmir. Lakin bu, İPM-in 45.1-ci maddəsindən irəli gələ bilər. Almaniyada belə bir mövqedən çıxış edilir ki, iddianın ərazi və ya predmet baxımından səlahiyyətli olmayan məhkəmədə qaldırılması da iddia müddətinə riayət olunması baxımından yetərlidir. Dəlil: Əks halda, işin müvafiq aidiyyəti üzrə məhkəməyə göndərilmə vaxtı (buna iddiaçının təsir etmə imkanı yoxdur) əsas götürülməli olardı. Ancaq İPM-ə əsasən, bu məsələ başqa cür tənzimlənəcək. Belə ki, İPM-in 8-ci maddəsi predmet aidiyyətinə dair məsələlərə şamil edilmədiyi üçün (bax: İPM-in 8-ci maddəsinə dair 14-cü sual) aidiyyət üzrə səlahiyyətli olmayan məhkəmədə qaldırılmış iddiaya dair məlum olduğu kimi, mümkün sayılmama haqqında qərardad qəbul edilir. Mübahisə ilə bağlı iş məhkəmə tərəfindən aidiyyəti üzrə müvafiq səlahiyyətli məhkəməyə göndərilmədiyindən bu zaman hər hansı bir iddia müddətinə riayət edilməsini güman etmək olmaz.

Sual 7: Ümumiyyətlə, iddia müddətləri Mülki Məcəlləyə əsasən daşınmaz əmlakla bağlı məsələlərə münasibətdə şamil olunurmu?

Cavab: Mülki Məcəllə və „Normativ hüquqi aktlar haqqında“ qanun mülki məhkəmələr üçün yalnız bir qayda nəzərdə tutur. İnzibati məhkəmələrlə bağlı İPM-in müddətlərə dair müddəaları şamil olunur, bir şərtlə ki, söhbət mübahisələndirmə və ya məcburetmə haqqında iddialardan getsin (bax: İPM-in 38-ci maddəsi). Öhdəliyin icrası və müəyyən etmə haqqında iddialarda onsuz da müddətlə bağlı məhdudiyyətlər mövcud deyil.

Sual 8: Müəyyən etmə və öhdəliyin icrası haqqında iddialarla əlaqədar heç bir iddia müddəti yoxdurmu?

Cavab: İPM-in 38-ci maddəsi yalnız mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddialara şamil olunur. Müəyyən etmə və öhdəliyin icrası haqqında iddialar hər hansı bir müddət olmadan da mümkündür. İfrat hallarda hüquqi müdafiənin mümkün olmaması fikri də yardımçı qismdə çıxış edə bilər (bununla bağlı bax: İPM-in 34-cü maddəsinə dair 1-ci sual).

Sual 9: İnzibati aktın maraqlı şəxsə (məsələn, tikintiyə icazə verilməsi ilə bağlı qonşuya) ümumiyyətlə elan edilmədiyi halda müddətin axımı nə vaxtdan başlanır?     

Cavab: Almaniyada bu hallarda (bu mövqe məhkəmə təcrübəsindən irəli gəlir, qanunla bu hal tənzimlənmir) maraqlı şəxsin ona qarşı inzibati aktın qəbul edilməsi barədə xəbərdar olmalı olduğu andan başlayaraq hesablanan bir illik müddət əsas götürülür. Bu, hüququn itirilməsi prinsipindən (bununla bağlı bax: İPM-in 34-cü maddəsinə dair 1-ci və 36-cı maddəsinə dair 7-ci sual) irəli gəlir. Lakin sözügedən hallarda daha qısa müddət də müəyyən etmək olar.

Sual 10: İnzibati aktın mübahisələndirilməsinə dair 30 günlük iddia müddəti vergi münasibətləri ilə əlaqədar yaranan mübahisələrdə inzibati aktdan inzibati şikayət verilməsi ilə bağlı mövcud olan 3 aylıq müddətə hansı münasibətdə dayanır? 

Cavab: Əgər iddiaçı hər hansı vergi orqanının inzibatı aktına qarşı iddia müddəti ərzində məhkəmədə mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırırsa, bu zaman onun sonradan həmin inzibati aktdan yuxarı inzibati orqana verəcəyi inzibati şikayəti müvəffəqiyyət qazanmayacaq. Səbəb: İİQ nəzərdə tutur ki, əgər iddia icraatı başlanılmışsa, bu zaman şikayət instansiyasında şikayət üzrə başlanılmış icraata xitam verilir (bax: İİQ-nin 72.2-ci maddəsi). Əgər həmin şəxs qeyd olunan inzibati akta qarşı iddia müddəti buraxılmaqla məhkəmədə mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırırsa, bu zaman İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qərardad qəbul edilir. Ancaq şəxs bu halda vergi qanunvericiliyinə əsasən, əgər 3 aylıq şikayət müddəti ötürülməyibsə, hələ də inzibati aktdan yuxarı inzibati orqana şikayət verə bilər. Şikayət instansiyası şikayətlə bağlı qərar qəbul edərsə, şəxs yenidən məhkəmədə iddia qaldırması üçün 30 günlük iddia müddəti əldə etmiş olur (bax: İPM-in 32.2.2-ci maddəsi).

Sual 11: Təkcə İPM-in 70-ci maddəsində nəzərdə tutulan müddətin deyil, eləcə də həmçinin inzibati aktdan şikayət verilməsi ilə bağlı mövcud olan müddətin ötürülməsi zamanı iddia mümkünsüz sayılırmı?

Cavab: Almaniyada bu məsələ mübahisəlidir ki, şikayət instansiyası inzibati şikayətlə bağlı mahiyyəti üzrə (beləliklə, inzibati aktdan inzibati şikayət verilməsi ilə bağlı müddətin ötürülməsini nəzərə almamaqla) qəbul etdiyi qərarı ilə artıq mübahisələndirilə bilməyən inzibati akta münasibətdə bu aktın mübahisələndirilə bilməzliyini aradan qaldıra bilərmi. Bu məsələ ilə bağlı Almaniyada səxavətli davranılır. İİQ-nin 73.3-cü maddəsinin anlamına görə şikayət instansiyası artıq ötürülmüş şikayət müddətini nəzərə almaya bilməz. Əgər şikayət instansiyası buna baxmayaraq ötürülmüş şikayət müddətini nəzərə almırsa, bu, inzibati aktın mübahisələndirilə bilməyən inzibati akt olması və bu səbəbdən də həmin inzibati akta qarşı sonradan qaldırılan mübahisələndirmə haqqında iddianın (30 günlük iddia müddətinə əməl olunmasına baxmayaraq) mümkünsüz olması ilə bağlı vəziyyəti dəyişmir. Bu məsələ ilə bağlı əsas prinsip ondan ibarətdir ki, barəsində şikayət verilməsi mümkün olmayan inzibati akta qarşı mübahisələndirmə haqqında mümkün iddia qaldırılması yolverilməzdir; bu zaman yalnız yeganə imkan kimi həmin inzibati akta qarşı tanınma haqqında iddianın qaldırılması imkanı mövcud olmuş olur. Bu iddia isə lakin, inzibati aktın etibarsız sayılmasını şərtləndirir (həmçinin bax: İİQ-nin 73-cü maddəsinə dair 1-ci sual).

Sual 12: İddia müddətləri ilə bağlı sübutetmə vəzifəsinə dair məsələ necə tənzimlənir?

Cavab: Müddətin axımının başlanması ilə müddətin bitməsi bir-birindən fərqləndirilməlidir. İİQ-nin 62.3-cü maddəsindən məlum olduğu kimi inzibati aktın maraqlı şəxsə göndərilməsi, beləliklə də müddətin başlanması ilə bağlı sübutetmə vəzifəsini inzibati orqan daşıyır. İddiaçının məhkəmədə vaxtında iddia qaldırıb-qaldırmaması sualı ortaya çıxarsa məsələ başqa hal ala bilər. Adətən iddia ərizəsinin məhkəməyə daxil olması məhkəmənin möhürü, beləliklə sənədlə sübut edilir. Belə olmadıqda – məsələn, möhür ərizə daxil olandan sonrakı tarixi əks etdirdikdə -, o zaman iddiaçı möhürün səhv vurulduğunu sübut etməlidir. Bununla bağlı sübut olmazsa, o halda iddiaçı iddia ərizəsini məhkəməyə vaxtında verdiyini sübut etməli olacaq. İddia müddətinə əməl olunması iddiaçı üçün hüquqi baxımdan əlverişli bir haldır və beləliklə də o, ümumi prinsiplərə əsasən həmin halı da sübut etməlidir. Lakin, ayrı-ayrı hallardan asılı olaraq, yəni məsələn, güman edildikdə ki, müddətə əməl olunmuşdur, o zaman sübutetmə vəzifəsini qarşı tərəfin daşıdığını da düşünmək olar.

 

İPM-in 39-cu maddəsi:

Sual 1: İPM-in 39.1-ci ancaq bir müddətin adını çəkir – hansı vaxtdan iddia qaldırıla bilər (35 gün), amma bu cür iddianın hansı müddət ərzində qaldırılması mümkün olduğu barədə dəqiq müddət nəzərdə tutmur. onda hansı müddət əsas götürülür?

Cavab: İddianı mümkünsüz edən belə bir „son müddət“ yoxdur. Ən çıxılmaz hallarda hallarda iddia hüququnun itirilməsi [uzun müddət iddia qaldırılmaması səbəbindən bu hüququn itirilməsi] imkanı nəzərdən keçirilə bilər (bax: yuxarıda İPM-in 34-ci maddəsinə dair 1-ci sual).

Sual 2: İPM-in 39-ci maddəsinə əsasən iddia vaxtından əvvəl qaldırıldıqda, necə hərəkət edilməlidir?

Cavab: İddia dərhal mümkünsüz sayılaraq rədd edilə (İPM-in 35.3-ci maddəsi), digər tərəfdən isə 35 gün müddət keçənə kimi baxılmamış saxlanıla bilərdi. Həmin müddətin keçməsi ilə iddia mümkün olur. Almaniyada analoji hallarda bu cür hərəkət edilir.

Sual 3: İPM-in 39.3-cü maddəsinə əks olaraq iddiaçı hüquqi mübahisənin həll olunmuş qəbul edilməsi ilə razılaşmırsa, necə hərəkət edilməlidir?

Cavab: Onda iddia mümkünsüz olur, çünki iddiaçı artıq istədiyinə nail olmuş olur (hüquqi müdafiəyə ehtiyacın olmaması).

Sual 4: İPM-in 39-cu maddəsinə əsasən inzibati orqan iddiaya baxılan zaman inzibati aktı qəbul etdiyi, lakin bu inzibati akt pozitiv deyil, iddiaçının ərizəsini rədd edən olduğu halda necə hərəkət edilməlidir?

Cavab: Onda neqativ inzibati akt heç bir başqa şərt olmadan davam edən icraatın predmetinə və bununla da İPM-in 39-cu maddəsinə əsasən qaldırılmış iddia İPM-in 33-cü maddəsinə əsasən normal məcburetmə haqqında iddiaya çevriləcək. Almaniyada iddiaçı inzibati orqanın bu cür neqativ qərar qəbul etdiyi halda da hüquqi mübahisəni həll olunmuş elan edə bilər. İşin hallarından asılı olaraq cavabdeh öz hərəkətsizliyinə görə məhkəmə xərclərini daşıyan tərəf ola bilər (müq. et: İPM-in 111.5-ci maddəsi).

 

İPM-in 40-cı maddəsi:

Sual 1: Əsas iş üzrə icraatı və müvəqqəti xarakterli məhkəmə müdafiəsi üzrə icraatı birləşdirmək mümkündürmü və ya ağlabatandırmı?

Cavab: Burada tamamilə fərqli prosessual „tale“ləri olan tam fərqli icraat növlərindən bəhs edilir. Ancaq ağlabatandır ki, əsas iş və müvəqqəti xarakterli müdafiə eyni hakim tərəfindən araşdırılsın (çünki çox vaxt müvəqqəti xarakterli məhkəmə müdafiəsinə işin uğurlu olması proqnozuna bağlılıq olur). Amma bu icraat növlərinin formal olaraq və protokollashdırma [texniki] baxımdan birləşdirilməsi məsləhət görülmür.

Sual 2: İPM-in 40.1 və 40.3-cü maddələrinə əsasən müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbirləri bir-birindən nə ilə fərqlənir?

Cavab: İPM-in 40.1-ci maddəsi yükləyici inzibati aktın icrasının dayandırılması haqqındadır və ona görə də mübahisələndirmə haqqında iddiaya dair müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbiridir; bu cür tədbir ancaq o zaman ola bilər ki, əsas iş üzrə iddia artıq mübahisələndirmə haqqında iddiadır və ya olacaqdır (bax: İPM-in 40.2-ci maddəsi). Onun necə yoxlanması qaydası İPM-in 41 və 42-ci maddələrindən irəli gəlir. İPM-in 40.3-cü maddəsi bunun əksinə olaraq müvəqqəti icra tədbiridir; bu icraat İPM-in 43-cü maddəsinə əsasən formalaşdırılır və o iddia növlərinə aiddir ki, onlar mübahisələndirmə deyil, məcburetmə və ya öhdəliyin icrası haqqında iddia növləri olsunlar və ya ola bilərlər (müəyyən etmə və ya tanınma haqqında iddialar demək olar ki, müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbirləri tətbiq edilmir).

Sual 3: İPM-in 40.1-ci maddəsinə əsasən „məhkəmə“ dedikdə „kim“ nəzərdə tutulur?

Cavab: Burada əsas iş üzrə olan məhkəmə, yəni əsas iş üzrə iddianın baxıldığı və ya baxılacağı məhkəmə nəzərdə tutulur (müq. et: İPM-in 44.1-ci maddəsi). Bu işin şikayət instansiyasında olmasından asılı olaraq apellyasiya məhkəməsi və ya birinci instansiyada olmasından asılı olaraq birinci instansiya məhkəmə ola bilər. Bu cür halda sədrlik edən hakimin təkbaşına qərar qəbul etmək səlahiyyəti olması sualına birmənalı cavab yoxdur; İPM-in 44.3-cü maddəsi istisna qaydası olduğu üçün ümumiləşdirilə bilməz..

Sual 4: İPM-in 40.1-ci maddəsinə əsasən ərizə daxil olduqda, iş təcililik tələb etdikdə və inzibati qaydada şikayət hələ də, araşdırılma mərhələsinə olduqda və ona görə də İPM-in 40.4-cü maddəsinə əsasən qərar qəbul etmək üçün gözləmək lazım olduğu halda necə hərəkət edilməlidir?

Cavab: Dəqiqliklə baxıldıqda çox tez, yəni İPM-in 40.4-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müddətdən əvvəl verilmiş ərizələr mümkünsüzdür və buna görə də mümkünsüzlüyü səbəbindən rədd edilməlidir. İş təcili olduğu halda amma bu barədə düşünülə bilər ki, ərizəçiyə (müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatında iddiaçıdan və cavabdehdən deyil, ərizəçidən və müqabil [qarşı] tərəf olur) inzibati şikayətdən imtina etmək məsləhət görülsün; onda məhkəmə təcili ərizə barəsində mahiyyəti üzrə qərar qəbul edə bilər. Amma elə şikayət instansiyası özü icranı dayandıra bilər; o şikayəti hətta vəzifə borcu qaydasında yoxlaya bilər (bax: İİQ-ın 76.2-ci maddəsi). Bu artıq maraqlı şəxsin öz işidir ki, o, hansı seçimdən daha çox faydalana bilər.

Sual 5: İPM-in 40.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən üçüncü şəxslərin üzərinə müvafiq vəzifələr qoyula bilməsi üçün vacib şərt nədir?

Cavab: Həmin şəxslərin İPM-in 28-ci maddəsinə əsasən əvvəlcədən məhkəmə icraatına cəlb edilməsi. Yalnız artıq məhkəmə icraatında iştirak edən hər hansı şəxsin üzərinə vəzifə qoyula bilər, çünki həmin şəxs bununla bağlı öz mövqeyini bildirə və mümkün olduğu təqdirdə şikayət verə bilməlidir. Buna misal olaraq qonşuluqda tikinti aparılması ilə bağlı mübahisəyə dair məhkəmə icraatında iştirak edən tikinti aparan şəxsi göstərmək olar: Tikintiyə dair icazənin icrasını dayandırmaq olar və eyni zamanda tikinti aparan şəxsin üzərinə tikintini artıq davam etdirməmək vəzifəsi qoyula bilər.

Sual 6: Məhkəmə hər iki müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatında (yəni, həm İPM-in 41 və 42-ci maddələrinə əsasən inzibati aktın icrasının dayandırılması, həm də İPM-in 43-cü maddəsinə əsasən müvəqqəti xarakterli müdafiə barədə qərardadın qəbulu zamanı) inzibati orqanın üzərinə konkret olaraq müəyyən hərəkətləri etmək və ya müəyyən hərəkətləri etməkdən çəkinmək vəzifəsi qoya bilərmi?

Cavab: İPM-in 43-cü maddəsi əsasında həyata keçirilən müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatı üçün bu, özü-özünə başa düşülən bir məsələdir. Çünki həmin maddə üzrə müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatının əsasında ya məcburetmə, ya da öhdəliyin icrası haqqında iddia dayanır. Lakin bununla belə, İPM-in 41-ci maddəsinə əsasən həyata keçirilən müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatında da müəyyən şərtlər daxilində inzibati orqanın üzərinə bu cür vəzifələr qoyulması mümkündür (məsələn, inzibati orqanın inzibati aktın icrasının sadəcə olaraq dayandırılmasına riayət etməyəcəyi gözlənildikdə). Belə hallarda məhkəmə İPM-in 40.3-cü maddəsinə müvafiq olaraq, onun üzərinə konkret vəzifələr qoya bilər (məsələn, müvafiq inzibati aktın icrasından çəkinmək vəzifəsi).

 

 

İPM-in 41-ci maddəsi:

Sual 1: Yükləyici inzibati aktın icra edilməsi və ya icrasının dayandırılması dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: İİQ-ın 76.1-ci maddəsinə əsasən nə inzibati şikayət, nə də mübahisələndirmə haqqında iddia inzibati aktın icrasını dayandırmır. İnzibati aktın icrasının inzibati orqan (İİQ-ın 76.3-cü maddəsi) və ya məhkəmə (İPM-in 41.2-ci maddəsi) tərəfindən dayandırılması, hələ o demək deyildir ki, hüquqi vəziyyəti elə qəbul etmək lazımdır ki, elə bil heç bir inzibati akt qəbul edilməmiş olub; sadəcə olaraq inzibati aktın icrası daha yolverilən olmur, yəni inzibati akt vasitəsilə maraqlə şəxsə münasibətdə zərərli nəticələr çıxarıla bilməz (müq. et: İİQ-ın 81-ci və növbəti maddələri).

Sual 2: İPM-in 41.2-ci maddəsinə əsasən iddianı uğurlu olması barədə proqnoz verilməsi hakimi iddia icraatı üçün qərəzli edirmi?

Cavab: bax: bununla bağlı İPM-in 19-cu maddəsinə dair 1-ci sual.

Sual 3: İPM-in 41.2-ci maddəsi 2-ci cümləsinə əsasən iddianın uğurlu olması proqnozu verə bilinmədiyi halda maraqların götür-qoyu necə edilir?

Cavab: Almaniyanın Federal Konstitusiya Məhkəməsi bununla bağlı çox ağıllı bir formula inkişaf etdirib: o, müvəqqəti xarakterli müdafiənin uğurlu olduğu (amma sonradan iddianın uğursuzluqla nəticələndiyi) vəziyyətlə, müvəqqəti xarakterli müdafiənin təmin olunmasından imtina olunduğu, amma sonradan müəyyənləşdiyi haldakı iddia uğurla nəticələnməli olduğu haldakı vəziyyətlə müqayisə edir. Bu zaman həlledici məqam kimi çıxış edir ki, hansı vəziyyət daha qəbulediləndir.

Sual 4: İPM-in 41.5-ci maddəsi həm də İPM-in 40.3-cü maddəsinə əsasən olan müvəqqəti xarakterli müdafiəyə münasibətdə də tətbiq edilirmi?

Cavab: Xeyr, İPM-in 41.5-ci maddəsi ancaq inzibati aktların icrasının dayandırılmasına dair icraatda tətbiq edilir. Bununla belə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 20.04.2015-ci il tarixli 20.04.15 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 44-cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair qərarına əsasən, İPM-in 41.5-ci maddəsi artıq bu vaxta qədərkindən fərqli təfsir olunur. Belə ki, yeni təfsirə uyğun olaraq, qeyd olunan maddə əsasında çıxarılan müsbət (inzibati aktın icrasının dayandırılması barədə ərizənin təmin edilməsi haqqında) qərardadlardan inzibati orqanların şikayət vermək hüququ vardır (bununla bağlı daha ətraflı məlumat almaq üçün aşağıdakı sualın cavabına bax).

Sual 5: İcranın dayandırılması haqqında pozitiv qərar qəbul edildiyi halda kimin şikayət hüququ vardır?

Cavab: İPM-in 41.5-ci maddəsinin mətninin birbaşa mənasına əsasən, qarşı tərəf belə bir qərardaddan şikayət verə bilməz. Görünür, inzibati orqanlar da bunu əvvəlcə belə qəbul edirdilər. Lakin Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 20.04.2015-ci il tarixli 20.04.15 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 44-cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair qərarından sonra bununla bağlı hüquqi vəziyyət dəyişib. Belə ki, qeyd olunan qərarında Konstitusiya Məhkəməsi tərəflərin hüquqi müdafiə vasitələrinin bərabərliyi prinsipindən çıxış edərək bildirir ki, qanunla imperativ qaydada istisna edilmədiyi üçün (İPM-in 81.1-ci maddəsi) inzibati orqanın inzibati aktın icrasının dayandırılması barədə ərizənin təmin edilməsi haqqında qərardaddan şikayət vermək hüququ vardır. Qeyd olunan qərarın praktiki nəticəsi ondan ibarətdir ki, bundan sonra İPM-in 41 və 42-ci maddələrinə əsasən həyata keçirilən icraatın hər bir iştirakçısı onun üçün əlverişsiz olan qərardaddan şikayət verə biləcəkdir. Bu qayda, xüsusilə, inzibati aktın icrasının dayandırılması barədə ərizənin təmin edilməsi haqqında qərardadın hər hansı bir üçüncü şəxsin (məsələn, qonşusunun ona verilmiş tikintiyə icazəyə qarşı başlamış olduğu müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatına cəlb edilmiş tikinti sifarişçisi) hüquqlarını pozduğu hallarda tətbiq olunur.

Sual 6: İnzibati orqan İPM-in 41.2-ci maddəsinə əsasən qəbul edilmiş inzibati aktın icrasının dayandırılması barədə qərardada riayət etmək istəmədikdə, bu qərardad necə icra olunur?

Cavab: İPM-in 41.2-ci maddəsinə əsasən qəbul edilmiş inzibati aktın icrasının dayandırılması barədə qərardad İPM-in 117.1.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq icra sənədi olsa da, belə bir qərardadın icra edilməsi problematik ola bilər. Çünki məhkəmə bu cür qərardadla yalnız inzibati aktın icrasını dayandırır, lakin, bir qayda olaraq, inzibati orqanın inzibati aktın icrası qismində nəyi etməməli (nədən çəkinməli) olduğunu dəqiq göstərmir. Belə bir situasiyada inzibati orqana qarşı icra tədbirlərindən çəkinməklə bağlı müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbiri qismində növbəti addımın atılması məqsədəuyğun ola bilər. Bununla bağlı ərizə çox güman ki, uğurlu olacaq, çünki əvvəlki qərardad İPM-in 41.5-ci maddəsinə əsasən qanuni qüvvəyə minmiş olur. Müəyyən hərəkətləri etməkdən çəkinməyə dair qərardad İPM-in 120-ci maddəsinə əsasən icra edilə bilər. Bununla bağlı ikinci imkan o ola bilər ki, məhkəmə qərardadın özündə İPM-in 40.3-cü maddəsinə uyğun olaraq müəyyən hərəkətlərdən çəkinməklə bağlı konkret vəzifələr göstərmiş olsun (bax: İPM-in 40-cı maddəsi ilə bağlı 6-cı sualın cavabına). Belə olan təqdirdə İPM-in 41-ci maddəsinə əsasən (İPM-in 120.1-ci maddəsi ilə birlikdə) qərardadın bilavasitə icrası mümkündür.

Sual 7: İPM-in 41-ci maddəsinə əsasən qəbul edilmiş müsbət qərarlarda (yəni, inzibati aktın icrasının dayandırılması üçün) müddət təyin etmək mümkündürmü?

Cavab: Qanunda (alman İPM-indən fərqli olaraq) belə bir imkan nəzərdə tutulmayıb. Ancaq inzibati aktın icrasının müddətli şəkildə dayandırılması inzibati aktın icrasının iş üzrə qəbul edilmiş qərarın qanuni qüvvəyə mindiyi günədək tamamilə dayandırılması ilə müqayisədə ərizəçinin maraqları baxımından onun üçün yalnız əlverişli olmayan bir haldır (bax: İPM-in 44-cü maddəsi). Beləliklə, o nəticəyə gəlinir ki, məhkəmə tərəfindən inzibati aktın icrasının həmçinin qısa müddət üçün dayandırılması mümkündür, məsələn məhkəmə inzibati aktın icrasını müəyyən bir müddətə, hər hansı bir rəyin məhkəməyə təqdim edilməsinə, iş üzrə şifahi məhkəmə baxışına və s. qədər dayandıra bilər.

Sual 8: Əgər ərizəçi heç bir izahat vermirsə o zaman iddianın uğurluluq ehtimalı ilə bağlı proqnozu necə vermək olar?

Cavab: Normal halda ərizəçi məhkəməyə öz əsaslarını bildirir və məhkəmə də həmin əsaslardan çıxış edərək inzibati aktın icrasını dayandırır. Əgər ərizəçi bunu etmirsə, o zaman yalnız belə bir imkan mövcud olur ki, məhkəmə açıq qalmış məsələləri yoxlayır. Müvəqqəti xarakterli müdafiə ilə bağlı müraciət etmiş ərizəçidən sözsüz olaraq tələb edilər bilər ki, məhkəmə icraatının bu mərhələsində artıq konkret əsasları məhkəməyə bildirsin.          

 

İPM-in 43-cü maddəsi

Sual 1: Bu maddəyə əsasən qəbul edilmiş müvəqqəti xarakterli müdafiə barədə müsbət qərardaddan şikayət vermək olarmı?

Cavab: Əlbəttə (əsas: İPM-in 81.1-ci maddəsi). Bu, İPM-in 41.5-ci maddəsinə aid olan bir məsələ deyil. Çünki İPM-in 41.5-ci maddəsi İPM-in 43-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş icraatlara şamil olunmur. Bundan başqa, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 20.04.2015-ci il tarixli 20.04.15 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 44-cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair qərarına əsasən, İPM-in 41-ci maddəsi əsasında qəbul edilmiş müsbət qərardadlardan da prinsip etibarilə, artıq şikayət vermək olar (bununla bağlı daha ətraflı məlumat almaq üçün yuxarıda İPM-in 41-ci maddəsi ilə bağlı 5-ci sualın cavabına bax).

Sual 2: İPM-in 43-cü maddəsi əsasında aparılan icraatda məhkəmə „üçüncü şəxslər“in üzərinə də müəyyən vəzifələr qoya bilərmi?

Cavab: Bu, Məcəllənin mətninə əsasən (İPM-in 40.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsi) mümkündür. Lakin bunun üçün „üçüncü şəxs“in İPM-in 28-ci maddəsinə əsasən əvvəlcədən məhkəmə icraatına cəlb edilməsi zəruri şərtdir.

Sual 3: İPM-in 43-cü maddəsinə əsasən qəbul edilmiş və qanuni qüvvəyə minmiş müsbət qərardad necə icra olunur?

Cavab: Bu zaman İPM-in 120.1-ci maddəsinə əsasən cərimə tətbiq etmək olar. Çünki İPM-in 43-cü maddəsi əsasında qəbul edilmiş qərardad da IPM-in 117.1.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq icra sənədidir.

Sual 4: İPM-in 43-cü maddəsinə əsasən müvəqqəti xarakterli müdafiə barədə qərardad İPM-in 41.2-ci maddəsinə (41.4-cü maddə ilə birlikdə) əsasən qəbul edilmiş müsbət qərardadı icra edə bilərmi?

Cavab: İPM-in 41.2-ci maddəsinə əsasən qəbul edilmiş inzibati aktın icrasının dayandırılması barədə qərardad İPM-in 117.1.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq icra sənədi olsa da, belə bir qərardadın icrası problematik ola bilər. Çünki məhkəmə bu cür qərardadla yalnız inzibati aktın icrasını dayandırır, lakin, bir qayda olaraq, inzibati orqanın inzibati aktın icrası qismində nəyi etməməli olduğunu (nədən çəkinməli olduğunu) dəqiq göstərmir. Belə bir situasiyada inzibati orqana qarşı icra tədbirlərindən çəkinməklə bağlı müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbiri qismində növbəti bir addım məqsədəuyğun ola bilər. Bununla bağlı ərizə çox güman ki, uğurlu olacaq, çünki əvvəlki qərardad İPM-in 41.5-ci maddəsinə əsasən qanuni qüvvəyə minmişdir. Müəyyən hərəkətləri etməkdən çəkinməyə dair qərardad İPM-in 120-ci maddəsinə əsasən icra edilə bilər.

Sual 5: Ərizəçi əslində öz ərizəsini əsaslandırmalıdırmı?

Cavab: Ərizəçi İPM-in 43-cü maddəsində nəzərdə tutulan hallarda məhkəmədən özü üçün müsbət bir tədbirin tətbiq edilməsini (hüquqi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını) tələb etdiyindən sözsüz ki, ondan bu məsələ ilə bağlı öz tələbinin əsaslandığı konkret izahat gözləmək olar. Axı ərizəçi iddia icraatında məhkəməni iddianın uğurlu olmasına inandırmalıdır.       

 

İPM-in 44-cü maddəsi:

Sual 1: İPM-in 44.2-ci maddəsi şikayət institutuna münasibətdə hansı mövqedə dayanır?

Cavab: Müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatında uduzan tərəfin şikayət vermək (əgər onun şikayət vermək hüququ olarsa, bax: İPM-in 41.5-ci maddəsi), yaxud şəraitin dəyişməsi ilə bağlı müvəqqəti xarakterli müdafiə barədə qərardadın dəyişdirilməsini tələb etmək imkanı vardır. Bu imkanlar biri-birini istisna etmir (bununla bağlı bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 20.04.2015-ci il tarixli 20.04.15 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 44-cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair qərarı).

Sual 2: „Şəraitin dəyişməsi“ dedikdə hansı hallar ola bilər?

Cavab: Bu, həm ilkin şəraitin dəyişməsi, həm də yeni bilgilərin (məsələn, yeni sənədlər və ya ekspert rəyi) əldə edilməsi, yaxud sadəcə əvvəlki nəticədən fərqli olan bir nəticəyə gəlinməsinə əsas verən vaxt keçməsi kimi başa düşülə bilər (bununla bağlı bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 20.04.2015-ci il tarixli 20.04.15 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 44-cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair qərarı).

Sual 3: İPM-in 44.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş hallardan başqa da sədrlik edən hakim təkbaşına fəaliyyət göstərə bilərmi?

Cavab: Bax: İPM-in 40-cı maddəsinə aid 3-cü sual.

Sual 4: Müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatı çərçivəsində qəbul edilmiş qərarın daimi qərar olmaması necə təmin olunur?

Cavab: Burada həm vəzifə borcu qaydasında qərarı dəyişdirmək imkanı (bax: İPM-in 44.1-ci maddəsi), amma həm də İPM-in 44.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş qüvvəsini itirmək qaydası işləyə bilər. Ərizəsi məs: müvəqqəti xarakterli müdafiə icraatı çərçivəsində (iddia qaldırılmamışdan əvvəl) inzibati aktın icrasının dayandırılmasına nail olmuşdursa, amma sonra daha heç bir mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırmırsa, onda inzibati aktın icrasının dayandırılması İPM-in 38-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müddətin keçməsi ilə qüvvədən düşür, çünki onda yükləyici inzibati akt qanuni qüvvəyə minir. Ərizəçi müvəqqəti müdafiə tədbiri [söhbət müvəqqəti icra tədbirindən gedir] ilə bağlı pozitiv qərara nail olmuş, sonradan isə işi əsas icraat çərçivəsində (məcburetmə və ya öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə) aydınlaşdırmamışdırsa, onda qərar İPM-in 44.1-ci maddəsinə əsasən də dəyişdirilə bilər. Almaniyada MPM-in tətbiq edilməsi yolu ilə belə bir imkan da vardır ki, müvəqqəti xarakterli müdafiə tədbiri barəsindən qərara şərt kimi əlavə edilsin ki, müvafiq iddia qaldırılsın; ərizəçi bunu etmirsə, onda qərarın vəzifə borcu [ex officio] qaydasında ləğv edilməsi üçün əsas mövcud olur.

Sual 5:  Məhkəmə şəraitin dəyişmədiyi fikrində olduğu üçün İPM-in 44.2-ci maddəsinə əsasən verilmiş vəsatəti rədd etdikdə və bu barədə qərardaddan ərizəçi apellyasiya şikayəti verdikdə, apellyasiya instansiyası məhkəməsi hansı məsələləri yoxlayır?

Cavab: Belə bir qərardaddan şikayət verilməsinin mümkünlüyü heç bir sual doğurmur (bax: İPM-in 81.1-ci maddəsi). Şikayətin əsaslılığı ilə bağlı hissədə isə, apellyasiya instansiyası məhkəməsi əvvəlcə yalnız İPM-in 44.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada şəraitin dəyişib-dəyişmədiyini yoxlayır. Əgər apellyasiya instansiyası məhkəməsinin fikrincə, şərait dəyişməyibsə, bu zaman birinci instansiya məhkəməsinin mübahisələndirilən qərardadı dəyişdirilmədən saxlanılır. Yox, əgər şərait həqiqətən dəyişmiş olarsa, onda apellyasiya instansiyası məhkəməsi üçün işin mahiyyəti üzrə (yəni, inzibati aktın icrasının dayaşdırılması, yaxud İPM-in 43-cü maddəsinə əsasən müvəqqəti xarakterli müdafiə barədə qərardadın qəbulu) özünün qərar qəbul etməsi və ya işi baxmaq üçün İPM-in 44.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada iddia ilə bağlı işə mahiyyəti üzrə baxan məhkəmə olaraq birinci instansiya məhkəməsinə (İPM-in 44.2-ci maddəsinə əsasən yeni qərarın qəbulu üçün) göndərməsi sualı yaranır. Almaniya məhkəmə təcrübəsinə əsasən, belə hallarda şikayətin verildiyi məhkəmə özü yeni qərar qəbul edir.

 

İPM-in 45-ci maddəsi

Sual 1: Əgər iddia imzalanmayıbsa, onu sonradan imzalamaq mümkündürmü?

Cavab: Almaniyada bunu yalnız iddia müddətinin axımı ərzində etmək olar, çünki mümkün iddia həmin müddət çərçivəsində qaldırılmış olmalıdır. Qeyd olunan müddət ərzində məhkəmə iddiaçıdan iddia ərizəsini imzalamasını tələb edə bilər, daha doğrusu, onun iddiaçıdan bunu tələb etməsi tövsiyə olunur.

Sual 2: İddia müvafiq aidiyyəti məhkəməyə verilmədiyi halda da icraata qəbul edilmiş sayılırmı?

Cavab: Almaniyanın məhkəmə təcrübəsinə əsasən bəli. Yəni, bu kimi hallarda işin baxılmaq üçün başqa məhkəməyə göndərilməsi anı və s. buna oxşar məsələlər həlledici əhəmiyyət kəsb etmir. Digər tərəfdən, iddiaçının həmin ana hansısa qaydada təsir etmək imkanı yoxdur.

İPM-in 38-ci maddəsi ilə bağlı verilmiş 6-cı sual da dəqiq olaraq belə səslənir.

Sual 3: İPM-in 45.5.2-ci maddəsi predmet aidiyyəti ilə bağlı hallara da şamil olunurmu?

Cavab: Əslində bu belə də olmalıdır, baxmayaraq ki, müddəanın mətni bir qədər qeyri-müəyyəndir. Belə ki, “perpetuatio fori” qaydasına müvafiq olaraq, iddianı mümkün qismdə icraatına qəbul etmiş bir məhkəmə, icraatın gedişi ərzində müvafiq hüquq normaları dəyişdiyi halda, prinsip etibarilə, bu işə baxmağa davam etməlidir. Əgər bu məsələyə ayrı cür yanaşılma istənilərsə, onda qanunverici hüquq normalarının dəyişdirilməsi zamanı bunu aşkar şəkildə müəyyən etməlidir.

Sual 4: İddia ərizəsi məhkəməyə təqdim olunan an iddia tələbi də ərizədə göstərilməlidirmi?  

Cavab: İPM-in 46-cı və 45-ci maddələri arasındakı əlaqədən irəli gəldiyi kimi, iddia tələbi iddia ərizəsinin məhkəməyə təqdim olunmasından sonra təqdim olunan yazışmalarda da əksini tapa bilər. Həmçinin, iddia tələbi İPM-in 48-ci maddəsinə əsasən sonradan məhkəmə baxışı zamanı da dəyişdirilə və yenidən formulə edilə bilər.
İPM-in 46-cı maddəsi:

Sual 1: „Cavabdehin adı“ dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: Cavabdeh inzibati orqan olduqda – ki, bu da demək olar ki, həmişə belə olur -, onda İPM-in 46.1.1-ci maddəsi ilə ancaq həmin inzibati orqanın dəqiq adı nəzərdə tutulur.

Sual 2: İPM-in 46.1-ci maddəsinə əsasən də müddətin müəyyənləşdirilməsindən sonra da minimal ilkin şərtlər yerinə yetirilməmikdə, bu nə ilə nəticələnir?

Cavab: Daha çox arqument bu istiqamətdə çıxış edir ki, iddia onda mümkünsüzdür. Bu halda araşdırılması mümkün olmayan „olmayan iddiadan“ bəhs edilmir, sadəcə İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən hərəkət edilir (bununla bağlı həmçinin bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarının 16-cı bəndi).

Sual 4: İnzibati orqanların bir-birinə qarşı yönəlmiş iddiaları əslində necə qiymətləndirilməlidir? 

Cavab: İPM-in 35.1-ci maddəsindən göründüyü kimi İPM subyektiv hüquqların müdafiəsi məqsədilə qəbul edilib. Bu hüquqlar ilk növbədə maraqlı vətəndaşların, yəni fərdi şəxslərin hüquqları kimi başa düşülməlidir. Doğrudur, bəzi hallarda İİQ-nin 2.2.8-ci maddəsindən məlum olduğu kimi ümumi (publik) hüquq sahəsini təmsil edən şəxslər də İPM-ə əsasən müdafiə olunmalı belə hüquqlara malik olurlar. Ancaq, inzibati orqanlar məsələn, səlahiyyətlər barəsində mübahisə edirlərsə, o zaman bu mübahisələr inzibati məhkəmə icraatı qaydasında deyil, inzibati orqanların iyerarxiyası çərçivəsində, daxildə həll edilməlidir. Beləliklə, bu məsələ həmişə iddia qaldıran inzibati orqanın doğrudan da subyektiv hüquqa malik olub-olmamasından asılıdır. Misal: bələdiyyələr tərəfindən planlaşdırma, müəyyən hallarda həmçinin: bələdiyyə mülkiyyəti (bununla bağlı həmçinin bax: İPM-in 27-ci maddəsinə dair 3-cü sual).

Sual 5: İddia ərizəsi məhkəməyə təqdim olunan an iddia tələbi də ərizədə göstərilməlidirmi?  

Cavab: İPM-in 46-cı və 45-ci maddələri arasındakı əlaqədən irəli gəldiyi kimi, iddia tələbi iddia ərizəsinin məhkəməyə təqdim olunmasından sonra təqdim olunan yazışmalarda da əksini tapa bilər. Həmçinin, iddia tələbi İPM-in 48-ci maddəsinə əsasən sonradan məhkəmə baxışı zamanı da dəyişdirilə və yenidən formulə edilə bilər.

İPM-in 47.2-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 47.2-ci maddəsinin tələblərinə baxmayaraq cavabdeh iddiaya münasibət bildirmədikdə, məhkəmə nə edir?

Cavab: Mütləq deyildir ki, cavabdeh özü bir ərizə müraciət etsin (bax: amma İPM-in 81.2-ci maddəsinə aid 1-ci sual), o həm də iddia tələbinə məzmun baxımından fikir bildirməyə də borclu deyildir; amma o məhkəməni lazimi faktların araşdırılması zamanı dəstəkləməlidir, məs: inzibati aktları təqdim etməklə (bax: həm də İPM-in 12.3, 48.2 və 60-cı maddələri). Özünü müdafiə etməməklə və ya məhkəmə mane olmaqla, o, özünə ziyan vurur (bax: İPM-in 12.4-cü maddəsi).

 

 

İPM-in 48-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 48.1-ci maddəsi hansı zaman mərhələsini nəzərdə tutur?

Cavab: İcraatı yönəltmək [irəlilətmək] vəzifəsi bütün proses gedişində qüvvədə olur. O, artıq iddianın daxil olması ilə başlayır, icraata qədər (yəni İPM-in 49-ci maddəsinə əsasən hazırlıq icraatına da) və şifahi icraata da rəhbər olur (bax: həm də İPM-in 64.1-ci maddəsi). Ümumi olaraq bununla bağlı bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarının 3.1 və sonrakı bəndləri).

Sual 2: İPM-in 48.2-ci maddəsinə riayət edilmədiyi hal üçün hər hansı bir sanksiya nəzərdə tutulmuşdurmu?

Cavab: Burada iddiaçıya münasibətdə təhlükə mövcuddur ki, o, məhkəməyə araşdırmada yardımçı olmadıqda, məhkəmənin İPM-in 55.3-cü maddəsinə əsasən hərəkətini provokasiya etmiş olsun (icraatdan yayınma) və ya o, lazimi sənədləri təqdim etmədikdə iddianın rədd edilməsi riski ilə qarşılaşmış olur (bax: həm də İPM-in 12.4-cü maddəsi); cavabdeh ehtiyat etməlidir ki, məhkəmə İPM-in 12.4-cü maddəsinə əsasən sübut etmə yükünün dönüşü haqqında qərardad qəbul edə və iddianı təmin edə bilər.

Sual 3: İPM-in 48.1-ci maddəsi əsasında yardımçılıq etmək vəzifəsindən sonra xətaları aradan qaldırılmış iddia ərizəsi İPM-in 54-cü maddəsi anlamında iddianın dəyişdirilməsi kimi başa düşülə bilərmi?

Cavab: İddiaçı məhkəmənin göstərişi əsasında məhkəmə baxışına artıq təqdim etmiş olduğu düzgün olmayan iddia ərizəsini bir başqa iddia ilə əvəz edirsə, (məs: o, mübahisələndirmə haqqında iddiadan məcburetmə haqqında iddiaya və ya ondan öhdəliyin icrası haqqında iddiaya „keçirsə“), onda bu İPM-in 54-cü maddəsi anlamında iddianın dəyişdirilməsi deməkdir, hansı ki, hər bir halda (bax: məhkəmənin göstərişi) məntiqi olaraq həm də əhəmiyyətli dəyişilikdir. İPM-in 48.1-ci maddəsi bundan fərqli olaraq əhəmiyyətinə görə iddianın dəyişdirilməsindən daha „aşağıda“ dayanan ancaq aydınlaşdırmalar və ya başqa cür formulə edilmələr deməkdir. Baxışdan əvvəl ərizələr „təqdim olunmamış“ kimi qəbul edilir (bax: İPM-in 63-cü maddəsinə dair 1-ci sual).

 

İPM-in 49-cu maddəsi:

Sual 1: „Hazırlıq icraatı“ özü-ozlüyündə müstəqil icraat mərhələsidirmi?

Cavab: Formal mənada yox: burada qərarın qəbul edilməsindən əvvəlki dövrü əhatə edən prosesin şifahi məhkəmə gedişinə kimi (işin halından asılı olaraq İPM-in 16.2-ci maddəsinə əsasən yazılı icraata kimi) olan mərhələ başa düşülür. Burada sədrlik edən hakimin özünün icraatı yönəltmək və sadələşdirmək üçün lazım olduğu halda baxış və qərar olmadan yekunlaşdırma barədə səlahiyyətləri vardır.

Sual 2: İPM-in 49.1.5-ci maddəsi İPM-in 57.1-ci maddəsinə hansı münasibətdə dayanır?

Cavab: İPM-in 49.1.5-ci maddəsi sədrlik edən hakimi, İPM-in 57.1-ci maddəsi isə məhkəməni səlahiyyətləndirir ki, iştirakçıların şəxsən məhkəməyə gəlmələri barədə sərəncam versin. Bu ağlabatandır, çünki sədrlik edən hakim əvvəlcədən iştirakçıları müzakirəyə və iclasa dəvət edə bilər. Bu cür müzakirə vaxtı ağlabatan ola bilər; iştirakçılar müzakirədə artıq şifahi baxışa imtina da edə bilərlər (İPM-in 16.2-ci maddəsi). Bu halda baxışa ehtiyac qalmır. Müzakirənin hazırlıq icraatı mərhələsində aşkar olub olmaması [ictimaiyyət üçün açıq] məsələsi Almaniyada mübahisəlidir; məhkəmə təcrübəsi belə bir mövqedən çıxış edir ki, ancaq proses iştirakçıları bu müzakirədə iştirak edə bilərlər, çünki bu mərhələdə söhbət hələ prosessual anlamda “əsl” şifahi məhkəmə baxışından getmir.

Sual 3: Məhkəmə İPM-in 49.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş məlumat vermə vəzifəsini pozduqda nə baş verir?

Cavab: O halda bu əhəmiyyətli icraat pozuntusu olar. Çünki bu halda hüquqi dinlənilmə prinsipi pozulmuş olur. Bu prinsip İPM-də (bax: orada) 11.2-ci maddədə icraatın əsasında qoyulmuşdur. Apellyasiya məhkəməsinin bu cür halda məhkəməni yekun qərarını ləğv edib etməyəcəyi İPM-in 87.7.1-ci maddəsi əsasında müəyyən edilir. Qəbul edilməsi mümkündür ki, dinlənilmənin pozulması apellyasiya icraatından “bərpa” edilə bilər.

Sual 4: Hazırlıq icraatında şahidi dindirmək olarmı?

Cavab: İPM-in 58.1-ci maddəsində sübutların yalnız şifahi məhkəmə icraatında araşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, İPM-in 49.1.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, hazırlıq icraatında proses iştirakçıları ilə işin hallarını və mübahisənin vəziyyətini izah etmək olar. Lakin bu sübutların araşdırılması zamanı mövcud olan keyfiyyətlə aparılmamalıdır!

Sual 5: Hazırlıq icraatında hansı məsələlər yoxlanılmalı və nəzərə alınmalıdır?

Cavab: Şifahi məhkəmə icraatına qədərki mərhələdə hakim şifahi məhkəmə icraatının hazırlanması üçün zəruri olan tədbirlər görməlidir (yazılı sərəncamlar qəbul etmək və ya telefon sorğuları (işin materiallarında telefon danışığı barədə qeyd etməklə) vasitəsilə). Konkret olaraq o, sənədlərin müvafiq olaraq qarşı tərəfə çatdırılmasını təmin edir, iddianın əsaslandırma hissəsinin, yaxud cavabdehin etirazının və ya inzibati orqan tərəfindən işin materiallarının təqdim edilməsini xatırladır və s. Eyni zamanda, hakim şifahi məhkəmə baxışına hazırlıq üçün müvafiq işlə bağlı materialların (məhkəmə və inzibati orqanda olan materiallar) ona çatdırılması üçün tədbir görür və ya özü həmin sənədləri məhkəmənin dəftərxanasından götürür.

Bundan başqa o, hazırlıq icraatı mərhələsində aşağıdakı məsələləri yoxlayır:

İddianın verildiyi məhkəmə ərazi və predmet aidiyyəti baxımından işə baxmaq səlahiyyətinə malikdirmi? Məhkəmə İPM-in 8-ci maddəsinə müvafiq olaraq tərəfləri dinlədikdən sonra xidməti vəzifəsinə görə mübahisənin aidiyyətini müəyyənləşdirərək həmin mübahisə ilə bağlı işi aidiyyəti üzrə müvafiq səlahiyyətli məhkəməyə göndərməldirmi?

İPM-in 28-ci maddəsinə əsasən hər hansı bir üçüncü şəxsin inzibati məhkəmə icraatına “cəlb edilməsi” zəruri və ya ən azı məqsədəuyğundurmu?

Proses iştirakçısının bu vaxta qədər hələ məlumatlandırılmadığı bir məsələyə dair dinlənilmə hüququ təmin olunmalıdırmı? Konstitusiya hüququ (bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 127-ci maddəsi) və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərinə uyğun olaraq, hər hansı bir məhkəmə qərarının əsasını yalnız proses iştirakçılarının barəsində əvvəlcə fikir bildirmək imkanına malik olduqları faktlar təşkil edə bilər. Yəni, məsələn, hüquqi baxımdan əlverişsiz (yükləyici) məhkəmə qərarı proses iştirakçılarının barəsində hazır olmadıqları və ya bunu gözləmələri güman edilməyən bir fakt (hüquqi mövqe) ilə əsaslandırıla bilməz.

Mübahisə ilə bağlı iş qərar qəbul edilə bilmək üçün „yetişibmi“? Yoxsa, işi belə bir vəziyyətə gətirmək üçün məruzəçi hakim tərəfindən hələ müəyyən faktlar araşdırılmalıdır? Xüsusilə, əlavə iş materiallarının yoxlanılmasına, şahidlərin dindirilməsi, ekspert rəyi alınması, sənədlərin cəlb edilməsi və s. vasitəsilə sübutların araşdırılmasına ehtiyac varmı? Məhkəmə bildirişinin göndərilməsindən əvvəl və ya onun göndərilməsi ilə eyni zamanda sübutlar haqqında müvafiq qərardad qəbul oluna bilərmi? (bununla bağlı bax: aşağı)

İPM-in 56-cı maddəsinə əsasən iş üzrə icraatın başqa icraatlarla bir icraatda birləşdirilməsinə və ya müstəqil işlər üzrə icraatlara ayrılmasına əsas varmı?

İddianın dəyişdirilməsi, tərəflərin hüquqi mübahisənin nizamlanması barədə müştərək bəyanat bağlaması və ya iddianın geri götürülməsi ilə bağlı məhkəmənin təkliflə çıxış edə bilməsi üçün əsas varmı? (məsələn, ilkin yoxlama zamanı məhkəmə iddianın heç bir şəkildə uğurlu olmaq ehtimalına malik olmayacağı nəticəsinə gələrsə, onda o bunu iddiaçının nəzərinə çatdıra və ya ondan prosesi həqiqətən də davam etdirmək istəyib-istəmədiyini soruşa bilər).

Proses iştirakçıları ilə dinlənilmə hüququnun təmin edilməsi üçün görüş (bununla bağlı bax: yuxarı) keçirilməsinin mənası varmı? (belə bir görüşdə məsələn, iddiaçı iddia fikrindən daşındırıla bilər).

Şifahi məhkəmə baxışının keçirilməsinə zərurət varmı? Yaxud yalnız hüquqi məsələlərin həll edilməli olması səbəbindən mübahisənin şifahi məhkəmə baxışı keçirilmədən də həll edilməsi mümkündürmü? Belə olan halda məhkəmə qərarı şifahi məhkəmə baxışı keçirmədən qəbul edə bilməsi üçün İPM-in 16.2-ci maddəsinə əsasən tərəflərin razılığını almalıdır. Bu qayda Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 6-cı maddəsinə uyğun olaraq hər bir proses iştirakçısının onun işi üzrə şifahi məhkəmə baxışının keçirilməsini tələb etmək hüququna malik olmasından irəli gəlir.

Bir qayda olaraq, hazırlıq icraatında yuxarıda təsvir olunmuş məsələlərin yoxlanılmasından və nəzərə alınmasından sonra hakim şifahi məhkəmə baxışının keçirilməsi üçün vaxt təyin edir. Eyni zamanda, əgər sübutların araşdırılmasına zərurət varsa, sübutlar haqqında müvafiq qərardadın qəbulu mümkündür ki, bu da (əsl) şifahi məhkəmə baxışında sübutların araşdırılması (məsələn, şahidlərin dindirilməsi) ilə nəticələnə bilər. Bu halda şahid məhkəmə bildirişi vasitəsilə xəbərdar edilməli və ona nəzərdə tutulan sübutların araşdırılması barədə məlumat verilməlidir. Beləliklə, sübutlar haqqında qərardad artıq hazırlıq icraatına qəbul oluna bilər. Sübutların araşdırılması isə şifahi məhkəmə baxışında həyata keçirilməlidir.

Sual 6: Hazırlıq icraatında işin hallarını və mübahisənin vəziyyətini müzakirə (izah) etmək üçün görüş dedikdə, nə başa düşülməlidir?

Cavab: Burada söhbət İPM-in 63-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada əsl şifahi məhkəmə iclasından getmir. Yəni, proses iştirakçılarının belə bir müzakirə (izah) xarakterli görüşə formal qaydada dəvət olunmalarına lüzum yoxdur. Əksinə, bu cür görüş məhkəmə və proses iştirakçıları arasında yalnız onlar üçün açıq olan, qeyri-formal qaydada işin hallarının və mübahisənin vəziyyətinin müzakirəsinə (izahına) xidmət edir. Məqsəd söhbətin nədən getdiyini aydınlaşdırmaq, yaxud proses iştirakçılarından birinə hüquqi vəziyyəti və ya başqa bir məsələni izah etməkdən ibarətdir.

 

İPM-in 50-ci maddəsi:

Sual 1: „İcraatın təxirə salınması“ dedikdə nə nəzərdə tutulur və onun prosessual ilkin şərtləri və nəticələri nədir?

Cavab: Almaniyada icraatın təxirə salınması MPM-dən irəli gələn hüquq institutudur; o deməkdir ki, proses iştirakçıları razılaşa bilərlər ki, məhkəmə icraatı müvəqqəti olaraq davam etdirilməsin, yəni „təxirə salsın“. Bu halda müəyyən mənada aktlar məhkəmənin arxivinə yerləşdirilir. Amma icraat hər bir an yenidən başlana (vəzifə borcu qaydasında da) bilər. Məntiqidir ki, bu cür „təxirə salma“ institutundan o zaman istifadə edilsin ki, model icraat [yəni çoxsaylı oşxar digər işlər üçün əhəmiyyətli olan proses – bu halda həmin proses davam etdirilir digər oxşarlar isə dayandırılır] getsin, nə qədər davam edəcəyi məlum olmayan uzun barışıq haqqında danışıqlar gözlənilsin, iddiaçı ölsün və bilinməsindən ki, hüquqi varis icraatı davam etdirəcək ya yox, hüquqi şəxs iflasa uğramış elan edilsin və s. Ola da bilər ki, bu cür təxirə salınmış icraat heç kəsin məhkəmə qərarının qəbul edilməsində marağı olmadığı üçün bir də yenidən başlanılmasın.

Sual 2: İPM-in 50-ci maddəsi ilə müəyyən olunmuş hallarda həmişə formal qərardad qəbul edilməlidirmi?

Cavab: Müddəanın mətni bu cür etməyə sövq edir. Amma ancaq o hallarda nəzərdə tutula bilər ki, o cür konstruksiyalar həqiqətən də hazırlıq icraatında baş versin (yəni məs: dayandırma, barışıq, təxirə salma, iddiadan imtina, iddianın qəbul edilməsi, mübahisənin aradan qalxması). Bu halda sədrlik edən hakim həm də mübahisənin məbləği və məhkəmə xərcləri (məs: İPM-in 110.6-cı maddəsinə əsasən) barədə də qərar qəbul edə bilər (İPM-in 50.0.4 və 50.0.5-ci maddələri).

Sual 3: Proses iştirakçılarına müstərək bəyanatla çıxış etməyi məsləhət görmək üçün nə zaman əsas yaranır (İPM-in 50.0.3-cü maddəsi)?

Cavab: Mübahisələndirmə haqqında iddia çərçivəsində mübahisələndirilən inzibati aktın daha heç bir hüquqi qüvvəsi yoxdursa, yəni iddiaçı daha onunla yüklü edilmirsə, (müq. et: İİQ-in 64.2-ci maddəsi) və ya məcburetmə haqqında iddia və ya digər iddia üzrə elə bir hal baş vermişdir ki, prosesin davam etdirilməsi iddiaçı üçün mənasız və ya əhəmiyyətsiz olsun. (Bu halda işin hallarından asılı olaraq iddia ya mümkünsüz, ya da əsassız olacaqdır). Mübahisənin həll olunmuş elan edilməsini ancaq iddiaçı edə bilər, cavabdeh isə bununla razışa bilər (Nəticə: icraatın dayanrdırılması və İPM-in 110.6-cı maddəsinə əsasən prosessual xərclər barədə qərardad). Cavabdeh iddiaçının bəyanatı ilə razılaşmırsa (belə demək mümkünsə, mübahisəli həll), onda Almaniyada proses davam etdirilir və yekun məhkəmə qərarı ilə yeni mübahisə haqqında qərar verilir ki, hüquqi mübahisə həllini tapmışdır, ya yox. Əgər tapmışdırsa, onda cavabdeh uduzmuş tərəf kimi xərcləri daşıyan tərəf kimi çıxış edir, əgər tapmamışdırsa, onda iddiaçının xərcləri hesabına iddia rədd edilir. „Köhnə“ iddia ancaq o zaman bir rol oynayır ki, iddiaçı „köhnə“ iddia tələbini mübahisənin həllini tapmadığı hal üçün köməkçi qisimdə əlində saxlamış olsun. İPM mübahisəli həll konstruksiyasını elə Almaniyanın İnzibati Prosessual Məcəlləsi kimi çox səthi tənzimləyir.

Sual 4: Cavabdehin iddianı qəbul etməsi barədə məhkəmə qərarları olurmu və onların nəticə hissəsi necə olur?

Cavab: Cavabdehin iddianı qəbul etməsi İPM-in 50.02-ci maddəsində və həmçinin 112-ci maddəsində xatırlanır. Bu o deməkdir ki, cavabdehin iddianı qəbul etməsi haqqında qərarın qəbulu, prinsip etibarilə, mümkündür. Lakin Almaniyanın məhkəmə təcrübəsinə əsasən cavabdeh mübahisənin predmetinə dair sərəncam vermək hüququna malik olmadığı hallarda (bununla bağlı barışıq sazişinə dair müvafiq qaydanın əks olunduğu qaydaya bax: İPM-in 66.1-ci maddəsi) sözügedən məsələ ilə əlaqədar məhdudiyyətlər mövcud olur. Cavabdehin iddianı qəbul etməsi barədə qərarların nəticə hissəsinə gəlincə isə, bununla bağlı MPM-in müddəalarına müraciət etmək lazımdır, çünki İPM-də bu məsələ barədə heç bir qayda nəzərdə tutulmayıb.

 

İPM-in 51-ci maddəsi:

Sual 1: Proses iştirakçılarının hərəkətsizliyi olduqda, bu nə ilə nəticələnir?

Cavab: Bununla bağlı bax: İPM-in 12-ci maddəsinə dair 3-cü sual və İPM-in 48-ci maddəsinə dair 2-ci sual.
İPM-in 52-ci maddəsi:

Sual 1: Məhkəmənin ərizələrin mətninə bağlı olmaması dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: Bununla ancaq o nəzərdə tutulur ki, ərizənin necə formulə edilməsi həlledici deyildir; məhkəmə prosessual ərizələri [vəsatətləri] iddia ərizəsi barəsində olduğu kimi təfsir edə bilər. Beləliklə məsələn iddiaçının axır ki, tikmək istədiyi barədə ərizəsi ancaq o deməkdir ki, inzibati orqanın üzərinə iddiaçıya tikintiyə icazə verilməsi barədə öhdəlik qoyulsun. Almaniyada bu halda yekun qərarda yazılır (əgər iddiaçı məhkəmənin göstərişinə baxmayaraq başqa cür formulə etməmişdirsə): „İddiaçı mahiyyətcə tələb edir ki, …“

 

İPM-in 53-cü maddəsi:

Sual 1: Qarşılıqlı iddia üçün bir misal verin!

Cavab: Almaniyada inzibati prosesdə praktikada qarşılıqlı iddialara demək olar ki, rast gəlinmir. Bu ancaq publik-hüquqi müqavilələr ilə bağlı ola bilər, bu institut isə Azərbaycan Respublikası İİQ-u ilə tənzimlənməmişdir (amma həm də qadağan edilməmişdir). Burada ağıla gələn ancaq İPM-in 2.2.7-ci maddəsinə əsasən vurulmuş ziyanın ödənilməsi məsələsidir ki, bu halda inzibati orqan cavab kimi qarşılıqlı iddia ilə çıxış edə bilər. Yaxud, vergi hüququ sahəsində Vergi Məcəlləsinin 90-cı maddəsinə əsasən vergi ödəyicisinin əmlakı hesabına verginin tutulması ilə bağlı inzibati orqan tərəfindən qarşılıqlı iddianın qaldırılması barədə düşünmək olar.

Sual 2: Mümkünsüz hesab edilən qarşılıqlı iddia ilə nə etmək lazımdır?

Cavab: O, məntiqi olaraq əsas işdən ayrılacaq (müq. et: İPM-in 56.2-ci maddəsi) və İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən qərardad ilə mümkünsüz hesab ediləcəkdir.

 

İPM-in 54-cü maddəsi:

Sual 1: İddianın dəyişdirilməsi nə zaman əhəmiyyətlidir (İPM-in 54.1-ci maddəsi)?

Cavab: Əsas ilkin şərt odur ki, iddia bütün mümkünlülük şərtlərini ödəmiş olsun, yəni işə mahiyyəti üzrə baxılıb qərar qəbul edilə bilsin. Bundan başqa dəyişdirilmiş iddia hüquqi mübahisəni bütünlüklə həll etməyə kifayət edəcək qədər ağlabatan olmalıdır; bu o zaman belə olur ki, digər prosesə ehtiyac qalmasın.

Sual 2: Cavabdeh razı olduqda belə, amma yeni iddia yerində [uyğun] olmadıqda (məs: iddia mümkünsüzdür), necə hərəkət etmək lazımdır?

Cavab: Bir misal: İddiaçı A inzibati aktına qarşı iddia qaldırır və prosesdə cavabdehin razılığı ilə iddiaya, barəsində iddia müddətini ötürmüş baxmayaraq həm də B inzibati aktını daxil edir. Almaniyada belə fikir söylənilərdi ki, burada iddianın dəyişdirilməsi cavabdehin razılığı baxımından mümkün olduğu halda, dəyişdirilmiş iddia özü-özlüyündə mümkün olmur; buna görə də iddianın ikinci inzibati akta aid olan hissəsi ayrılar və mümkünsüz hesab edilərdi. Buna görə də iddianın dəyişdirilməsinin mümkün olması və dəyişdirilmiş iddianın mümkünlüyü arasında fərqləndirmə aparılmalıdır. İPM-in 54-cü maddəsi ikinci halı deyil, ancaq birinci halı tənzimləyir.

Sual 3: İPM-in 54-cü maddəsi əsasında iddiaçı təzə və ya əlavə bir cavabdehi prosesə daxil edə bilərmi?

Cavab: Almaniya məhkəmə presedenti yeni bir cavabdehin icraata daxil olmasını (və ya cavabdehin dəyişdirilməsini) „köhnə cavabdehə“ (əgər yeni cavabdeh əvvəlki cavabdehin yerinə keçməlidirsə) qarşı iddianın geri götürülməsi ilə bağlı olan iddianın dəyişdirilməsi kimi qəbul edir. İddia dəyişdirilməsi yerində verilən (yəni mümkün) kimi o zaman qəbul edilir ki, bunun edilməsi ilə hüquqi mübahisə barəsində qərar verilmə asanlaşdırılsın və ya ümumiyyətlə mümkün olsun.

Sual 4: İPM-in 48.1-ci maddəsinə əsasən sədr öz vəzifələri çərçivəsində həm də İPM-in 54-ci maddəsi anlamında iddianın dəyişdirilməsinə təsir edə bilərmi?

Cavab: İPM-in 48.1-ci maddəsi aydın olaraq işin mahiyyətinə aid olan ərizələrdən bəhs etdiyi üçün və işin mahiyyətinə bağlılıq iddianın dəyişdirilməsinin ilkin şərti kimi çıxış etdiyi üçün bu hipotezaya qarşı heç və dayanmır. Lakin bu, Konstitusiya Məhkəməsinin 2014-cü ildə qəbul etdiyi qərara (17.09.14 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 13-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair) əsasən, apellyasiya instansiyası məhkəməsinə aid deyil.

(bax: İPM-in 13-cü maddəsinə dair 3-cü sualın cavabının sonu)!

Sual 5: Bu müddəa iddianın subyektlər baxımından dəyişdirilməsinə də şamil olunurmu?

Cavab: Bununla əlaqədar yeni cavabdehin icraata daxil edilməsi baxımından İPM-in 54-cü maddəsi ilə bağlı 3-cü suala bax. Yeni iddiaçının icraata daxil olması iddianın subyekt baxımından dəyişdirilməsi yox, bu iddiaçı tərəfindən yeni iddianın qaldırılması demək olardı.

Sual 6: İddia şikayət instansiyalarında icraat zamanı da dəyişdirilə bilərmi?

Cavab: Konstitusiya Məhkəməsinin 2014-cü ildə qəbul etdiyi qərara (17.09.14 Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 13-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair) əsasən, apellyasiya instansiyası məhkəməsində icraat zamanı iddia növünün dəyişdirilməsi yolverilməzdir. Bu o deməkdir ki, sədrlik edən hakim buna səy də göstərməməlidir. Kassasiya instansiyası məhkəməsindəki icraata münasibətdə isə, bu məsələ açıq qalmışdır. Bu yanaşmanın əsasında dayanan fikir ondan ibarətdir ki, cavabdeh heç bir instansiyada hüquqi müdafiə imkanını itirməməlidir (bax: İPM-in 13-cü maddəsinə dair 3-cü sual).

Sual 7: Əgər inzibati akt məhkəmə icraatı zamanı artıq icra olunarsa və bunun ardınca iddiaçı ilkin olaraq qaldırdığı mübahisələndirmə haqqında iddianı İPM-in 36.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan iddia ilə dəyişərsə, bu, İPM-in 54-cü maddəsinin anlamında iddianın dəyişdirilməsi hesab edilirmi? 

Cavab: Almaniyayada mövcud olan fikir bunu inkar edir, çünki mübahisənin predmeti dəyişilməz olaraq qalır. İddiaçı yalnız dəyişilmiş prosessual vəziyyəti nəzərə alır. İnzibati orqan tərəfindən inzibati aktın icra edilməsi ilə iddiaçının prosessual baxımdan vəziyyəti daha da ağırlaşdırıla bilməz.

Sual 8: İnzibati orqana verilən ərizə ilə məhkəməyə verilən iddia ərizəsi həmişə bir-birinə tam uyğun olmalıdırmı?

Cavab: Əgər söhbət tamamilə fərqli ərizələrdən gedirsə, o zaman bu hal İPM-in 54.1-ci maddəsinə əsasən iddianın dəyişdirilməsini şərtləndirir. İddianın dəyişdirilməsi yalnız o halda məqsədəuyğun olardı, nə zaman ki, yeni iddia özlüyündə mümkün iddia olsun, yəni, bu iddianın qaldırılması üçün əsasən zəruri hesab edilən, inzibati orqana öncədən verilmiş ərizə də mövcud olmuş olsun. Bu, təfsirdən asılı olan bir məsələdir (bax: İPM-in 33-cü maddəsinə dair 4-cü sual və İPM-in 34-cü maddəsinə dair 5-ci sual). Əgər, yeni tələb yeni bir cavabdehin səlahiyyətinə toxunarsa, o halda yeni iddia və beləliklə də həmçinin iddianın dəyişdirilməsi mümkünsüz hesab ediləcək və iddiaçının diqqəti (yeni) inzibati orqana ərizə ilə müraciət etməyə yönəldiləcək. Tələblər nə qədər oxşar olsalar, müvafiq inzibati orqanlar – və iddia ərizəsinin müəyyən edilməsi baxımından bir o qədər “səxavətli” davranmaq olar.

 

İPM-in 55-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 55-ci maddəsi iddianın geri götürülməsini, iddiadan imtinanı, yoxsa hər ikisini tənzimləyir?

Cavab: Qanunun mətni ziddiyyətlidir: Maddənin başlığı iddiadan imtina adlanır, həmçinin İPM-in 55.1, 55.2 və 55.4-ci maddələri iddiadan imtinadan danışır, İPM-in 55.3-cü maddəsi ilə iddianın geri götürülməsi fiksiyasını tənzimləyir və İPM-in 55.5-ci maddəsi isə hər ikisini ehtiva edir. Qanunvericinin burada qəsdən fərqli anlayışlardan istifadə etməsi sual doğurur. Alman leksikonunda iddiadan imtina etmə institut olaraq iddianın geri götürülməsi institutundan daha uzağa gedir; iddiadan imtina heç bir başqa şərtə bağlı olmadan iddianı mümkünsüz edir, amma iddianın geri götürülməsi (müddətlərə riayət olunursa və digər mümkünlük şərtləri mövcuddursa) halından yeni iddianın verilməsi mümkündür. Burada gözlənilməlidir ki, qanunverici burada aydınlaşdırıcı iş aparsın; o vaxta kimi yəqin ki, bu iki analayışlara, daha doğrusu institutlara müvəqqəti olaraq İPM-in 55-ci maddəsi çərçivəsində baxılsın. (bax: həm də İPM-in 111.3-ci maddəsinə dair). Bu MPM-in iddianın geri götürülməsi ilə və İPM-in iddiadan imtina ilə bağlı tətbiq olunmasından daha yaxşı həll yolu kimi görünür, çünki İPM-in 55.5-ci maddəsi onsuz da hər iki insitutu yanaşı qoyur. Belə ki, onsuz da İPM bəzən (iddianın geri götürülməsinin adını çəkmədən) iddiadan imtina edilməsindən danışır məs: İPM-in 50.0.2 və in 111.3-ci maddələrində. Başqa bir həll yolunu da təqdim etmək olar ki, burada qəsdən olaraq iki fərsli institutdan bəhs edilir. Bu o demək olardı ki, yeni bir iddianın qaldırılmasına olan qadağa ancaq İPM-in 55.4-cü maddəsi üçün nəzərdə tutulmuşdur, amma iddianın geri götürülməsinə (geri götürülməsi fiksiyasına) münasibətdə qüvvədə deyildir. Amma qanunverici bunu arzulamışdırmı?

Sual 2: İPM-in 55.2-ci maddəsinin mənası nədir?

Cavab: Belə bir mövqedən çıxış edilir ki, ərizənin verilməsindən sonra (şifahi məhkəmə baxışında!) proses elə bir mərhələyə çatmış hesab edilir ki, iddiaçı cavabdehin razılığı olmadan prosesdən çıxa bilməz.

Sual 3: İddiadan imtina, işin hallarından asılı olaraq iddianın geri götürülməsi hazırlıq icraatı mərhələsində baş verdikdə, cavabdehin razılığı vacibdirmi?

Cavab: Hazırlıq icraatında hələ „əsl“ şifahi məhkəmə baxışı baş tutmamış olduğundan (bax: İPM-in 49-cü maddəsinə dair 2-ci sual), hələ İPM-in 55.2-ci maddəsi anlamında “iddia ərizəsinin verilməsindən” söhbət getmir. Eyni qayda İPM-in həm də 16.2-ci maddəsinə əsasən yazılı icraata münasibətdə də qüvvədədir.

Sual 4: İPM-in 55.3-cü maddəsinə əsasən „icraatdan yayınma“nın mövcud olmasını müəyyən etmək üçün şərtlər hansılardır?

Cavab: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu „M.Məmmədovun şikayəti əsasında Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 55-ci maddəsinin bəzi müddəalarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsinin I hissəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair“ 29.04.2014-cü il tarixli qərarında (29.04.14 M.Məmmədovun şikayəti əsasında AR İPM-nin 55-ci maddəsinin bəzi müddəalarının AR Konstitusiyasının 60-cı maddəsinin I hissəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair) İPM-in 55.3-cü maddəsinə münasibət bildirmişdir. Belə ki, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumu qeyd olunan qərarında Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsinə, Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 14-cü maddəsinə, eləcə də bir sıra Avropa məhkəmələrinin təcrübəsinə istinad edərək vurğulamışdır ki, inzibati məhkəmələr İPM-in 55.3-cü maddəsinə əsasən qərardad qəbul etməzdən əvvəl „mütləq“ müvafiq qaydada iddiaçıdan icraatı davam etdirməsini tələb etmiş olmalıdırlar. Həmin tələbdə məhkəmənin iddiaçıdan konket olaraq nə gözlədiyi göstərilməli (məsələn, müvafiq sənədləri və digər sübutları təqdim etmək və ya iddianı əsaslandırmaq və s.) və tələbin məhz məhkəmə (müvafiq hakim) tərəfindən edildiyi aşkar bilinməlidir. Bundan başqa, Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun fikrincə, müvafiq tələb iddiaçıya çatdırılmalı (təqdim olunmalı) və orada tələbin iddiaçı tərəfindən yerinə yetirilməməsinin hüquqi nəticələri (iddianın geri götürülmüş sayılması və prosessual xərclərin ödənilməsi vəzifəsi) ifadə olunmalıdır. Bu zaman İPM-in müvafiq maddələrinə istinad edilməlidir. Məhkəmələr bu göstərişlərə əməl etməlidirlər, əks halda onların İPM-in 55.3-cü maddəsinə istinadən qəbul etdikləri müvafiq qərardadlar qanunsuz olacaqdır.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu yayınmanın özü ilə bağlı yuxarıda qeyd olunan qərarında fikrini bildirməmişdir. Bununla belə, sözügedən anlayışa münasibətdə şərtlər sərt olmalıdır, çünki İPM-in 55.4-ci maddəsindən irəli gələn prosessual nəticələr əhəmiyyətli xarakter daşıyır. Hər halda bu cür situasiyalarda məhkəmə iclasına gəlməmə və ya məhkəməyə məcburi gəlmə haqqında məhkəmənin göstərişinə riayət etməmə kifayət deyil. Əksinə, icraatdan yayınma nəticəsinə gələ bilmək üçün məhkəmədə iddiaçının icraatın davam etdirilməsinə marağının olmamasına dair davamlı təəssürat yaranmış olmalıdır. Müəyyən hallarda sənədləri təqdim etməkdən və ya iddianı əsaslandırmaqdan daimi olaraq boyun qaçırma (bax: İPM-in 49.1.2 və 51.2-ci maddələri) iddiaçının icraatdan yayınma nəticəsini çıxarmaq üçün yetərli sayıla bilər.

Sual 5: İPM-in 55.3 və 55.5-ci maddələrinə əsasən məhkəmə qərardadla icraata xitam verdikdə, lakin iddiaçı məhkəmənin tələbini almadığını və ya İPM-in 55.3-cü maddəsinin şərtlərinin mövcud olmadığını bildirdikdə nə etmək lazımdır?

Cavab: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu 29.04.2014-cü il tarixli qərarında (29.04.14 M.Məmmədovun şikayəti əsasında AR İPM-nin 55-ci maddəsinin bəzi müddəalarının AR Konstitusiyasının 60-cı maddəsinin I hissəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair) İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsi əsasında çıxarılmış qərardaddan apellyasiya şikayəti verilməsinin mümkünlüyünü və bunun doğru yol olduğunu vurğulamışdır. Ona görə də sualda təsvir olunan situasiyalarda müvafiq apellyasiya məhkəməsi kifayət qədər tələb (bununla bağlı yuxarıda 4-cü sualın cavabına bax) edildikdən sonra iddiaçının icraatdan yayınmasını müəyyən etmək üçün şərtlərin mövcud olub-olmadığını yoxlayır.

Sual 6 : İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə və 55.5-ci maddəsinin 1-ci cümləsinə əsasən qəbul edilmiş qərardadlar oxşardırmı?

Cavab: İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən qəbul edilmiş qərardad İPM-in 55.3-cü maddəsinin 1-ci cümləsində nəzərdə tutulmuş şərtlərin mövcudluğunu müəyyən edən deklarativ qərardaddır. İPM-in 55.5-ci maddəsinin 1-ci cümləsi əsasında qəbul edilmiş qərardad isə icraata xitam verən və iddiadan imtinanın, yaxud iddianın geri götürülmüş sayılmasının hüquqi nəticələri (yəni, İPM-in 55.4-cü maddəsində təsbit edilmiş nəticə, eləcə də İPM-in 111.3-cü maddəsindən irəli gələn xərclərlə bağlı nəticə) göstərilən sonrakı qərardaddır. Bu (sonrakı) qərardad birmənalı şəkildə mübahisələndirilə bilməyən qərardaddır (bax: İPM-in 55.5-ci maddəsinin 3-cü cümləsi). İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsi əsasında qəbul edilmiş qərardaddan isə apellyasiya şikayəti vermək olar (bax: Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumunun 29.04.2014-cü il tarixli qərarı: (29.04.14 M.Məmmədovun şikayəti əsasında AR İPM-nin 55-ci maddəsinin bəzi müddəalarının AR Konstitusiyasının 60-cı maddəsinin I hissəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair)).

Sual 7: İPM-in 55.4-ci maddəsi həm də adi qaydada iddianın geri götürülməsinə aiddirmi?

Cavab: Bu İPM-in 55-ci maddəsinə aid 1-ci suala cavabdeh asılıdır. Əgər iddiadan imtina və iddianın geri götürülməsi eyni cür qəbul edilirsə, onda İPM-in 55.4-cü maddəsi təkcə iddianın geri götürülməsinə deyil, həm də İPM-in 55.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş iddianın geri götürülməsi fiksiyasına da tətbiq ediləcək.

Sual 8: İddia ərizəsinin daxil olmasından dərhal sonra iddia geri götürülərsə, onda məhkəmə icraatına MPM tətbiq edilə bilərmi (iddianın iddiaçıya qaytarılması)?

Cavab: Burada təmsil edilən yanaşmaya əsasən İPM-in iddianın geri götürülməsinə və iddiadan imtina barəsindən tənzimləməsi tamdır. Ona görə də əlavə olaraq İPM-in 1.2-ci maddəsi əsasında əlavə olaraq MPM-in müddəalarının tətbiqinə yer qalmır.

Sual 9: Mübahisələndirmə haqqında və məcburetmə haqqında iddialarda İPM-in 55.4-cü maddəsinin praktiki olaraq heç bir rol oynamaması haqqında fikir düzgündürmü?

Cavab: Bu düzgündür. Bu iddia növləri üçün İPM-in 38-ci maddəsinə əsasən müəyyən edilmiş iddia müddəti bir qayda olaraq ona gətirib çıxarır ki, yeni bir iddianın qaldırılması onsuz da mümkünsüz olur. Öhdəliyin icrası haqqında və müəyyən etmə haqqında iddialarda amma İPM-in 55.4-cü maddəsi çox vacib ola bilər.

Sual 10: İddianın geri götürülməsi ilə apellyasiya və ya kassasiya şikayətinin geri götürülməsi arasındakı fərq nədən ibarətdir?

Cavab: İddianın geri götürülməsi İPM-in 55.4 və 55.5-ci maddələrində təsbit edilmiş nəticəni yaradır (bununla bağlı, İPM-in 55-ci maddəsi ilə bağlı verilmiş 1-ci və 7-ci suala bax). Yəni, bu halda ortada qanuni qüvvəyə minmiş hər hansı bir məhkəmə qərarı olmur. Əksinə, apellyasiya şikayətinin (İPM-in 88-ci maddəsi) və kassasiya şikayətinin (İPM-in 97-ci maddəsi) geri götürülməsi, yalnız hüquqi müdafiə üzrə müvafiq icraatı başa çatdırır. Başqa sözlərlə desək, qeyd olunan hallarda əvvəlki instansiya məhkəməsinin (məhkəmələrinin) qərarı qanuni qüvvəyə minir.

 

İPM-in 56-cı maddəsi:

Sual 1: İki oxşar işi ancaq məhkəmə baxışı mərhələsində birləşdirib qərarın qəbul edilməsi zamanı ayırmaq olarmı?

Cavab: Həqiqətən də faktiki olacaq birgə olaraq araşdırma [baxış] aparıb (yəni iki işi eyni saata salıb baxmaq) olar. Bu heç də o demək deyildir ki, qərar da onlar üçün ümumi çıxarılmalıdır.

Sual 2: İPM-in 56.1-ci maddəsi o deməkdir ki, bağlı işlər üzrə qərarlar eyni olmalıdır?

Cavab: Baxmayaraq ki, qanun qərarların „vahidliyindən“ danışır, bu amma hələ o demək deyildir ki, qəbul edilən qərarlar məzmunca eyni olmalıdır. Bu artıq o səbəbdən mümkün deyildir ki, icraatların birləşdirilməsi haqqında qərardad qəbul olunduğu vaxt hələ icraatın necə yekunlaşacağı barədə dəqiq bilinə bilməz.

Sual 3: İPM-in 56.2-ci maddəsi həm də müxtəlif „prosessual həll qaydalarına aid“ icraatlara da aiddirmi?

Cavab: Bu müddəa məhkəməyə imkan verir ki, inzibati hüquqi həll yoluna aid olmayan icraatı ayırsın; bu həm də icraatın müvafiq səlahiyyətli məhkəməyə göndərilməsi üçün əsasdır

 

İPM-in 57-ci maddəsi:

Sual 1: Məhkəmə kimdən şəxsən iclasa gəlməni tələb edə bilər?

Cavab: Prosesin iştirakçıları İPM-in 27-ci maddəsində müəyyən edilmişdirlər; iclasa şəxsən gəlmə tələbi amma icraata cəlb edilənlərə də yönəldilə bilər. Ekspertlər və şahidlərə İPM-in 57-ci maddəsi tətbiq edilmir.

Sual 2: İclasa gəlməni tələb etmə üçün hansı qərardadlar qəbul edilməlidir?

Cavab: Göstəriş özü, həm də cərimənin müəyyən edilməsi (İPM-in 57.3-cü maddəsi) qərardad vasitəsilə reallaşdırılır; xəbərdarlıq xüsusi qərardadla həyata keçirilmir, amma məqsədə müvafiq olaraq iclasa gəlməni tələb edən göstərişə əlavə edilə bilər.

Sual 3: İPM-in 57.3-cü maddəsi üzrə cəriməni kim ödəyir, inzibati orqan yoxsa orqanın rəhbəri?

Cavab: Burada adressat inzibati orqanın rəhbəri deyil, inzibati orqanın özüdür.

Sual 4: Məcburiyyət tədbirlərinə qarşı hüquqi müdafiə vasitələrinə münasibətdə MPM tətbiq edilirmi?

Cavab: MPM cərimənin aşağı salınması barədə qaydalar nəzərdə tutur. İPM isə ancaq ümumi müddəalara görə apellyasiya şikayətinin verilməsini nəzərdə tutur. İPM-in 1.2-ci maddəsi əsasında MPM-in tətbiqinin mümkün olması barədə suala cavab açıq qalır; bu bu düşünülə bilən olardı.

Sual 5: İPM-in 57-ci maddəsi ilə 62.3-cü maddəsi arasındakı münasibət necə qiymətləndirilməlidir (ləğv etmək, qərar qəbul etmək, cərimə məsələləri ilə bağlı)?

Cavab: Əslində bu iki müddəa biri-birini istisna edir. Çünki məhkəmə proses iştirakçısından məhkəmə iclasına şəxsən gəlməyi yalnız o zaman tələb edir ki, qərarın çıxarılması ilə bağlı həmin şəxsin iştirakına mütləq ehtiyac olsun (hər halda Almaniyada sözügedən norma bu cür başa düşülür). Lakin buna baxmayaraq, məhkəmə proses iştirakçısının məhkəmə iclasına şəxsən gəlməsini məqsədəuyğun hesab etsə də, bunu mütləq qaydada zəruri saymadığı hallarda İPM-in 62.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş xəbərdarlığın məhkəmə bildirişinə daxil edilməsi mümkündür. Əgər müvafiq şəxs bu halda məhkəmə iclasına gəlməzsə, məhkəmə işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul edə bilər. Yaxşı olardı kı, bu məsələ məhkəmə bildirişində təqribən aşağıdakı şəkildə əks olunsun: Əgər müvafiq şəxs məhkəmə iclasına gəlməzsə, bu zaman İPM-in 57.3-cü maddəsinə əsasən cərimə təyin edilə (əgər əvvəlcədən bu barədə xəbərdarlıq edilmişdirsə), yaxud işə mahiyyəti üzrə baxılıb qərar qəbul edilə bilər.

 

İPM-in 58-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 58.1 və 59.1-ci maddələri bir-birinə hansı münasibətdə dayanırlar?

Cavab: İPM-in 58.1-ci maddəsi açıq baxışda (təbii olaraq iddiaçı və cavabdeh iştirak edə bildiyi bir baxışda) sübutların araşdırılmasına dair əsas qaydanı müəyyən edir. İPM-in 59.1-ci maddəsi iştirakçıların xüsusi hüquqları barəsində xüsusi müddəa kimi bu qaydaya əlavədir, məs: ilkin [əvvəlcədən] məlumata olan hüquq.

Sual 2: İnzibati orqan tərəfindən həyata keçirilmiş sübutların araşdırılmasının məhkəmə üçün hansı əhəmiyyəti var?

Cavab: Məhkəmə onu təkrar edə və tamamlaya bilər (bax: İPM-in 58.6-cı maddəsi); amma o, həmin sübutu inandırıcı hesab etdiyi halda onu özününkü kimi qəbul da edə bilər (məs: artıq inzibati orqan tərəfindən alınmış ekspert rəyini özü qiymətləndirə bilər). İnzibati orqanın özü də, obyektiv araşdırmağa borcludur, bax: İİQ-in 24.1 və 24.3-cü maddələri. Almaniyada bu cür inzibati orqanın ekspert rəylərindən məhkəmədə istifadə edildikdə, buraada söhbət məhkəmə qaydasında sübutların araşdırılmasından deyil, (sadəcə) “iştirakçıların ixtisaslaşdırılmış məruzəsindən” gedir.

Sual 3: Aktların və ya iddiaçı tərəfindən təqdim olunmuş sənədlərin hər cür araşdırılması sübutların araşdırılmasıdırmı?

Cavab: Almaniyada xeyr. Elə İPM 58.2-ci maddəsində də sübut növləri sadalanır (bu sübut növlərinə Almaniyada rəsmi məlumatlar da daxildir). İnzibati aktın məhkəmə tərəfindən oxunması hələ sənəd olan sübut növü demək deyildir. Çünki sübut kimi ancaq xüsusi ixtisaslaşdırılmış və spefik məlumat təminetmə tədbiri başa düşülür. Mülkiyyət şəhadətnaməsinin və ya daşınmaz əmlak qeydiyyatı kitabından və ya reyestrdən çıxarış işə əlavə edilməsi ancaq o halda sənəd olan sübut növü kimi qəbul edilə bilər ki, sənədin predmeti mübahisəli olsun və məhz bunun üçün sənədin təqdim olunması vacib olsun.

Sual 4: Proses iştirakçılarının şifahi baxışda dindirilməsi və dinlənilməsi eyni qaydada qəbul edilməlidirmi?

Cavab: Burada aktların əlvə edilməsi halında olan qayda qüvvədədir: Sübutların araşdırılması xüsusi ixtisaslaşdırılmış forma olduqda, yəni iştirakçılar formal olaraq və ancaq xüsusi mübahisəli hallar barədə və nəticə üçün əhəmiyyətli olan faktlar barəsindən suallara dair dindirildikdə mövcuddur. Detallar barəsində İPM-in 1.2-ci maddəsi əsasında MPM qüvvədədir.

Sual 5: İPM-in 58.4 və 58.5-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş hallarda da sübutların araşdırılması İPM-in 58.1-ci maddəsində nəzərdə tutulduğu kimi şifahi məhkəmə baxışı çərçivəsində baş verir?

Cavab: İPM-in 58.1-ci maddəsi əsas müddəadır. Bu o deməkdir ki, təkbaşına hakim tərəfindən və ya başqa bir məhkəmə tərəfidən sübutların araşdırılması baş verdiyi hallarda praktiki olaraq iki şifahi məhkəmə baxışı baş tutur.

Sual 6: Digər aidiyyətin məhkəməsindən [inzibati məhkəmələr deyil] İPM-in 58.5-ci maddəsi əsasında sübutların araşdırılmasını həyata keçirməyi xahiş etmək olar?

Cavab: İPM-in 58.5-ci maddəsi bunu qadağan etmir; amma bu halda həmin məhkəmə İPM-in müddəalarını tətbiq etməlidir. Almaniyada MPM-in uyğun olaraq tətbiq olunması ilə hətta xarici məhkəmədən də sübutların araşdırılmasını xahiş etmək olar.
İPM-in 59-cu maddəsi:

Sual 1: İPM-in 59.1-ci maddəsinə nəzərdə tutulmuş 3 günlük müddət İPM-in 62.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş 10 günlük müddətə hansı münasibətdə dayanır?

Cavab: İPM-in 59.1-ci maddəsi nəzərdə tutur ki, prosesin iştirakçılarının əvvəlcədən sübutların predmeti ilə bağlı məlumat almaq hüququ vardır. İPM-in 62.1-ci maddəsi isə ümumi dəvət olunma müddətini nəzərdə tutur. Deməli əgər dəvət barədə bildirişə həm də hansı sübutların araşdırılacağı barədə qeyd də əlavə olunmuşdursa, onda hər iki müddətə riayət edilmiş sayılır. Çünki 3 günlük müddət 10 günlük dəvət müddətinin və baxışın müddətinin içində ehtiva olunmuş olur.

 

İPM-in 60-cı maddəsi:

Sual 1: „Qapalı“ iclas dedikdə nə nəzərdə tutulur?

Cavab: Bu iclas növü İPM-in 17.4-ci maddəsinin uyğun olaraq tətbiq edilməsindən, yəni ictimaiyyətin icraata buraxılmasının istisna edilməsi haqqında qaydadan irəli gəlir.

Sual 2: Əgər cavabdeh məhkəmənin tələbinə baxmayaraq, işlə bağlı materialları təqdim etmirsə, məhkəmə bu halda inzibati orqana cərimə təyin edə bilərmi və belə hallarda icraat hansı qaydada həyata keçirilməlidir?

Cavab: İPM-də bu kimi halların nəticəsi kimi ilk növbədə sübutetmə vəzifəsinin dönüşü imkanı təsbit edilmişdir (bax: İPM-in 12.4-cü maddəsi). Bu arada təcrübədə sözügedən hallarda inzibati orqanın cərimələnməsi imkanından da istifadə edilir (bax: İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 348-6-1-ci maddəsi). Həmin praktikaya uyğun olaraq, iş ümumi məhkəməyə göndərilir və həmin məhkəmənin hakimi müvafiq cəriməni təyin edir. Cərimənin təyin edilə bilməsi üçün şərt, inzibati məhkəmə tərəfindən formal protokolun tərtib edilməsidir. Həmin protokolda inzibati orqandan sənədləri təqdim etməsinin tələb olunması və onun bu tələbə reaksiya verməməsi qeyd olunmalıdır. Protokol inzibati məhkəmənin hakimi tərəfindən imzalanmalıdır. Ümid etmək lazımdır ki, bu cür hallarda ümumi məhkəmənin hakimi protokola riayət edərək inzibati orqanın işin araşdırılmasında məhkəməyə yardım etməməsi mövqeyindən çıxış edəcəkdir.

 

İPM-in 62-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 62.2-ci maddəsi və İPM-in 59.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuº 2 müddət növü bir-birinə hansı münasibətdədirlər?

Cavab: Bax: İPM-in 59-cu maddəsinə dair 1-ci sual.

Sual 2: İPM-in 62.3-cü maddəsinin pozulması nə ilə nəticələnir?

Cavab: Məhkəmə bildirişində İPM-in 62.3-cü maddəsinə əsasən qeyd yoxdursa, onda məhkəmə həmin iclasda qərar çıxara bilməz; yəni yenidən baxış keçirilməlidir.

Sual 3: İPM-in 57-ci maddəsi ilə 62.3-cü maddəsi arasındakı münasibət necə qiymətləndirilməlidir (ləğv etmək, qərar qəbul etmək, cərimə məsələləri ilə bağlı)?

Cavab: Əslində bu iki müddəa biri-birini istisna edir. Çünki məhkəmə proses iştirakçısından məhkəmə iclasına şəxsən gəlməyi yalnız o zaman tələb edir ki, qərarın çıxarılması ilə bağlı həmin şəxsin iştirakına mütləq ehtiyac olsun (hər halda Almaniyada sözügedən norma bu cür başa düşülür). Lakin buna baxmayaraq, məhkəmə proses iştirakçısının məhkəmə iclasına şəxsən gəlməsini məqsədəuyğun hesab etsə də, bunu mütləq qaydada zəruri saymadığı hallarda İPM-in 62.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş xəbərdarlığın məhkəmə bildirişinə daxil edilməsi mümkündür. Əgər müvafiq şəxs bu halda məhkəmə iclasına gəlməzsə, məhkəmə işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul edə bilər. Yaxşı olardı kı, bu məsələ məhkəmə bildirişində təqribən aşağıdakı şəkildə əks olunsun: Əgər müvafiq şəxs məhkəmə iclasına gəlməzsə, bu zaman İPM-in 57.3-cü maddəsinə əsasən cərimə təyin edilə (əgər əvvəlcədən bu barədə xəbərdarlıq edilmişdirsə), yaxud işə mahiyyəti üzrə baxılıb qərar qəbul edilə bilər.
İPM-in 63-cü maddəsi:

Sual 1: İş üzrə vəsatətlər ancaq şifahi baxış çərçivəsindən verilə bilər, yoxsa əvvəlcədən də təqdim edilə bilər (İPM-in 62.3-cü maddəsi)?

Cavab: Sual həm də İPM-in 55.2-ci maddəsi tətbiq olunması ilə bağlı da əhəmiyyətlidir: Vəsatətlərin təqdim olunduğu yer ilkin olaraq şifahi baxışdır; bundan əvvəl söhbət (hələ) bəyanatlardan gedir. Lakin İPM-in 16.2-ci maddəsi anlamında şifahi baxışdan imtina edildikdə başqa qayda mövcud olur; onda vəsatət imtina edildiyi vaxtdan qüvvədə olur.

Sual 2: MPM-in məhkəmə iclasının aparılmasına dair müvafiq müddəaları inzibati mübahisələr üzrə məhkəmə icraatında da tətbiq oluna bilərmi?

Cavab: İPM-in 63-cü maddəsində məhkəmə iclasının aparılması, eləcə də orada nizam-intizama riayət olunmasının təmin olunması məsələlərinə dair konkret qayda nəzərdə tutulmadığı üçün, qeyd olunan məsələlərlə bağlı İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən, MPM-in müvafiq qaydaları tətbiq olunmalıdır.

 

 

İPM-in 64-cü maddəsi:

Sual 1: Sədrlik edən hakimin əhəmiyyyətli məsələlərin müzakirəsi ilə bağlı vəzifəsi haraya qədərdir?

Cavab: İPM-in 64.1-ci maddəsi İPM-in 48.1-ci maddəsini tamamlayır və İPM-in 11.2-ci maddəsinin təsiri altında təfsir və tətbiq edilməlidir. Şifahi baxışda məhkəmə qayğısına qalır ki, işə aid və (mümkün qədər) uyğun vəsatətlər verilsin. Sədrlik edən hakim rahat olaraq işarə də verə bilər ki, bu cür vəziyyətdə iddianın uğurlu olacağını gözləmək olmaz; işarənin verilməsində o, nə qədər uzağa gedə bilər məsələsi isə onun şəxsi istəyinə qalır. Almaniyada məhkəmənin müəyyən məsələlərə dair öz hüquqi mövqeyini (ən azından) ifadə etməsi normal hallarda baş vermir. İPM-in 11.2 və İPM-in 68.2-ci maddələrinə görə məhkəmə hər bir halda öz qərarını prosesin iştirakçıları barəsindən mövqelərini bildirməyə imkanı olmadığı və onların prosesin gedişatında hesablaşmalı olmadığı faktlar və hüquqi mövqelər əsasında (yəni onlar üçün sürpriz olanlarla) əsaslandıra bilməz.

Sual 2: İPM-in 64.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş hallar hansılardır?

Cavab: Ola bilər ki, şifahi baxışdan sonra məsləhətləşmə [məşvərət] zamanı müəyyən edilsin ki, daha bir əhəmiyyətli sual aydınlaşdırılmalıdır və ya qərar elə bir məsələyə əsaslanmalıdır ki, həmin məsələ barəsindən prosesin iştirakçılarından heç biri mövqeyini bildirməmişdir və ya bildirməyə imkanı olmamışdır. Onda işin hallarının obyektiv araşdırılması prinsipi, daha doğrusu dinlənilməyə olan hüquq tələb edir ki, şifahi baxış davam etdirilsin.

 

İPM-in 65-ci maddəsi:

Sual 1: Almaniyada protokollar proses iştirakçılarına göndərilirmi?

Cavab: Ancaq müvafiq vəsatət olduqda. Bu o vaxt ağlabatan ola bilər ki, MPM-in uyğun olaraq tətbiq edilməsi əsasında protokolun tamamlanması və ya düzəldilməsi haqqında ərizə verilmiş olsun.

Sual 2: Hakimin özü protokollaşdıran şəxs [katib] kimi çıxış edə bilər?

Cavab: Almaniyada çox vaxt bu elə belə olur. Çünki çox vaxt elə birinci instansiyada da elə işə məhkəmə tərkibi qaydasında baxılır; onda çox vaxt elə „3-cü adam“, yəni məruzəçi hakim və sədrlik edən hakim deyil, digəri protokollaşdıran olur. Bu baxışdan əvvəl razılaşdırılır. Almaniyanın MPM-i həm də diktofonlardan istifadəyə icazə verir. Bir qayda olaraq proses iştirakçıları tərəfindən [səsyazan] alətlərin bir daha səsləndirilməsindan və ya protokolun ucadan oxunmasından imtina edilir. Bu barədə amma hər bir halda soruşulmalıdır [məsləhət alınmalıdır].

Sual 3: İPM-in 19-cu maddəsinə əsasən hakimə etiraz edilməsi protokollaşdırmaya daxil edilirmi?

Cavab: Etiraz barədə ərizə vacib prosessual hərəkətdir (müq. et: İPM-in 19.2-ci maddəsi) və ona görə də protokollaşdırılmalıdır. Almaniyada bu MPM-in uyğun olaraq tətbiq edilməsi müddəasından irəli gəlir.

 

İPM-in 66-cı maddəsi:

Sual 1: İPM-in 66.1-ci maddəsinin 1-ci cümləsində nəzərdə tutulmuş sərəncam hüququnun məhdudlaşdırılması dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: Prinsipcə prosesin iştirakçıları mübahisənin predmeti barədə sərəncam verə bilərlər (dispozisiya maksiması), bax: İPM-in 15.2-ci maddəsi. Amma elə hallar ola bilər ki, ictimai maraqlar bunu qadağan etsin; bu məsələn normativ aktların yoxlanması və ya barışıq sazişinin hansısa inzibati orqanın səlahiyyətli olmadığı məsələyə aid olduqda və ya barışıq sazişinin məzmunu qanunun imperativ normalarına zidd olduqda ola bilər.

Sual 2: İcraata cəlb edilən barışıq sazişindən birgə iştirak etməlidirmi, yəni ona razılığını bildirməlidirmi?

Cavab: Almaniyada bu məsələ mübahisəlidir; qonşuluq münasibətlərinə olan iddia haqqında konstruksiya düşünülərsə, iddiaçı (qonşu) və inzibati orqan cəlb edilənin (tikinti aparanın) hesabına barışıq sazişi bağlamaq istəyirlər. Bu halda məhkəmə icraata cəlb edilmiş şəxsin razılığı olmadan protokollaşdırmadan imtina etməsi mübahisəlidir, çünki İPM-in 62.2-ci maddəsi burada ictimai maraqları önə çəkir.

Sual 3: İPM-in 66.1-ci maddəsinə əsasən hüquqi təbiətinə görə barışıq sazişi nədir?

Cavab: Almaniyada qəbul edilir ki, bu cür barışıq sazişlərinin ikili təbiəti var: onlar həm prosessual hərəkətlər, həm də publik-hüquqi müqavilələrdir, yəni publik hüquqi xarakteri olan müqavilələrdir. Çünki bu cür müqavilə razılaşdmasının predmeti publik-hüquqi predmetdir. Azərbaycan Respublikasının İİQ-u bu cür müqavilələri inzibati idarəçiliyin hərəkət formalarından biri kimi tənzimləməməsinə baxmayaraq, bu cür hərəkət formalarını qadağan da etmir. Almaniyada da əvvəllər bu hüquq institutu məlum deyildi, ancaq sonradan yavaş-yavaş inkişaf etdirildi.

Sual 4: Barışıq sazişi prosesdə mübahisənin predmeti olmayan bir predmeti tənzimləyə bilərmi?

Cavab: Almaniyada bu mümkündür; Barışıq sazişinin predmeti və prosessual mübahisə predmeti bir-biri ilə üst-üstə düşməli deyildir. Amma ağlabatan olar ki, inzibati prosessual barışıq sazişində proses iştirakçıları arasında olan digər (hətta publik hüquqi olmayan) mübahisəli məsələri də həll edilsin. Bu halda onda barışıq sazişinin „dəyəri“ mübahisə dəyərindən daha çox olur.

Sual 5: Məhkəmə nə zaman İPM-in 66.2-ci maddəsinə əsasən barışıq sazişinin protokallaşdırılmasından imtina edə bilər?

Cavab: Birinci növbədə proses iştirakçılarının İPM-in 66.1-ci maddəsi anlamında sərəncam vermək hüququ olmadıqda (bax: yuxarıda İPM-in 66-cı maddəsinə dair 1-ci sual), bundan başqa amma həm də iş üzrə qərarın qəbul edilməsində ictimai maraq olduqda, yəni mübahisənin təkrar olunması təhlükəsi olduqda, və ya icraat ictimaiyyət tərəfindən diqqət mərkəzində saxlanıldıqda imtina edə bilər.

Sual 6: Protokollaşdırmanın həyata keçirilməməsinə baxmayaraq proses iştirakçıları məhkəmədənkənar razılaşmaya gələrlərsə, bəs onda?

Cavab: Onda olar hüquqi mübahisəni qarşılıqlı qaydada həll edilmiş elan edə bilərlər (İPM-in 15.2 və 110.6-cı maddələri) və beləcə məhkəmənin iradəsinin əksinə olaraq icraatı yekunlaşdıra bilərlər. Əslində bu cür məhkəmədənkənar barışıq saziºi publik-hüquqi müqavilə deməkdir ki, artıq qeyd olunmuşdur ki, o, Azərbaycan Respublikası İİQ ilə tənzimlənmir. Amma nəyə görə bu cür məhkəmədənkənar barışıq sazişi etibarsız və ya mümkünsüz olmaldır?

Sual 7: Bəs məhkəmə qaydasında təsdiqlənmiş barışıq sazişi sonradan səhv və ya aldadılma əsasında və ya digər səbəblərdən mübahisələndirildikdə, nə baş verir?

Cavab: Burada İPM-in 66.4-cü maddəsi əsasında qərardadın apellyasiya qaydasında mübahisələndirilməsi haqqında düşünmək olardı. Amma bu çox yəqin ki, yolverilən olmazdı (bax: aşağıda 10-cu sual). Buna görə burada (Almaniyada olduğu kimi) iddianın geri götürülməsinə dair mübahisə olduğu halında olduğu kimi İPM-in 55.3-cü maddəsi ilə hərəkət olunmalıdır: icraat yeni mübahisə predmeti əsasında davam etdirilir ki, mübahisəyə son qoyulmuşdurmu, yəni prosessual hərəkət (burada: barışıq sazişinin imzalanması) qanuna uyğun [etibarlı] olmuşdurmu. Bax: İPM-in 55-ci maddəsinə dair 5-ci sual.

Sual 8: İnzibati orqan barışıq sazişinə gedərkən də, qanunun müddəalarından kənara çıxa bilməz, yəni o, burada da qanunçuluq prinsipinə tabedir (İİQ-ın 10 və 11-ci maddələri)?

Cavab: Diskresion səlahiyyətlər dairəsində prinsipcə barışıq sazişləri problemsiz bağlanıla bilər; qanuna bağlı [qanuna tabe] idarəçilik sahəsi ilə isə fərqləndirmə aparmaq lazımdır: hansısa qanuni şərtin olması məsələsi tərəflər arasında mübahisələdirsə, onda bu halda iştirakçıların qarşılıqlı olaraq güzəştə getməsi yolu ilə bir qayda olaraq barışıq sazişi yolveriləndir. Ancaq inzibati orqanın açıq-aşkar qanuna zidd barışıq sazişi təklif etməsi halında bu qayda tətbiq edilə bilməz.

Sual 9: İPM-in 66.2-ci maddəsi bu cür halda (8-ci sualdakı) protokollaşdırmadan imtina etməyə icazə verirmi?

Cavab: Müddəanın mətnindən çıxış edilərsə birbaşa deyil; amma İPM-in 66.2-ci maddəsinin 1-ci cümləsini rahat olaraq belə təfsir etmək olar ki, publik normaların müdafiəsi bu cür hallarda qanuna zidd bir barışıq sazişini istisna edir.

Sual 10: İPM-in 66.4-cü maddəsi əsasında qəbul edilmiş qərardad mübahisələndirlə bilərmi?

Cavab: Qanunun mətnindən çıxış edilərsə, bu qərardad ancaq müəyyənedici xarakterlidir (yəni tənzimləyici deyildir). O, İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən demək olar ki, mübahisələndirilə bilməz. Amma İPM-in 66.4-cü maddəsi əsasında qəbul edilən qərardadların İPM-in 83.3 və xüsusilə 83.3.6-cı maddələrində adları çəkilməmişdir. Buna görə də sual açıq qalır.

Sual 11: Barışıq sazişi məhkəmə xərcləri barəsindən qayda da nəzərdə tutlmalıdır?

Cavab: Xeyr, bax: İPM-in 113-cü maddəsi. Barışıq sazişləri çox vaxt xərclər hissəsinin ucbatından baş tutmadığı üçün, bu müddəa düzgün düşünülmüş müddəadır.

Sual 12: Ləğv edilmə haqqında şərt nəzərdə tutan barışıq sazişləri yolveriləndirmi?

Cavab: Bu cür barışıq sazişləri nəinki yolverilən, həm də ağlabatandır (məs: inzibati orqanın nümayəndəsi ilkin olaraq öz rəhbərliyindən soruşmaldıır ki, bu cür barışıq sazişini bağlaya bilərmi). Ona görə də iştirakçıların hər ikisinə belə bir hüquq verilməlidir (iştirakçılardan birinin bu cür hüquqdan imtina etməsi halını çıxmaq şərtilə) və sazişin ləğv ediləcəyi zaman iştirakçılara İPM-in 16.2-ci maddəsi əsasında (sonrakı) şifahi məhkəmə baxışından imtina etmək imkanı verilməlidir.

Sual 13: İPM-in 16.2-ci maddəsi əsasında baş tutan yazılı icraatda da barışıq sazişləri imzalan bilərmi?

Cavab: İştirakçılar yazılı icraatda qarşılıqlı olaraq razıdırlarsa, onda onlar ya müvafiq məhkəmədənkənar barışıq sazişini bağlaya və hüquqi mübahisəni həll olunmuş elan edə bilərlər ya da məhkəməni yönəldə bilərlər ki, o, İPM-in 66.3-ci maddəsi əsasında müvafiq məhkəmə qaydasında barışıq sazişi təklifini etsin.

 

İPM-in 67-ci maddəsi:

Sual 1: Müddəa ancaq iddiaçının razı salınması üçün yoxsa tamamilə ümumi inzibati aktın qəbul edilməsinə icazə verir?

Cavab: İcraat zamanı qəbul edilən inzibati aktın neqativ ola bilməsi ehtimalı elə İPM-in 67.4-cü maddəsindən irəli gəlir. Ümumiyyətlə cavabdehin həmişə yeni inzibati akt qəbul etməyə səlahiyyəti vardır; bu İnzibati İcraat haqqında Qanundan irəli gəlir (İİQ-ın 67-ci və sonrakı maddələri).

Sual 2: İPM-in 67-ci maddəsi mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddia növlərindən başqa iddia növlərinə də münasibətdə tətbiq olunurmu?

Cavab: İnzibati orqan iddia tələbinə uyğunlaşmaq üçün təkcə yeni inzibati akt qəbul etməkdən deyil, həm də „qanunda nəzərdə tutulmuş digər tədbirləri“ həyata keçirməkdən yararlana bilər. Buradan irəli gəlir ki, bu müddəa həm də öhdəliyin icrası haqqında iddiaya və s. münasibətdə də tətbiq oluna bilər.

Sual 3: İnzibati orqan mübahisələndirmə haqqında iddia çərçivəsində inzibati aktı digər biri ilə, daha az yükləyici inzibati aktla əvəz etdikdə, necə hərəkət etmək lazımdır?

Cavab: Texniki olaraq burada əvvəlki iddia predmetinin yeni birisi ilə „əvəz olunması“ ilə İPM-in 54.1-ci maddəsi anlamında iddianın dəyişdirilməsindən gedir; iddiaçı ona görə də mövqeyini aydın ifadə etməlidir ki, o, köhnəsinin yerinə keçmiş yeni qəbul edilmiş inzibati aktı da mübahisələndirmək istəyirmi. Əgər o, bunu edirsə, onda iddianın dəyişdirilməsi həm də düzgün seçilmiş konstruksiyadır və bu halda İPM-in 67.4-cü maddəsi əsasında məhkəmə baxışı davam etdirilir. İddiaçı amma yeni inzibati qəbul və hüquqi mübahisəni həll edilmiş də elan edə bilər. O, yen iinzibati aktı prosesə cəlb etsə, onda o, alman məhkəmə təcrübəsinə əsasən İPM-in 38-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş iddia müddəti çərçivəsindən etməli deyildir; proses artıq getdiyi üçün bu cür „əvəzedici“ inzibati akt qanuni qüvvəyə minmir.

Sual 4: Məhkəmə nə vaxt İPM-in 67.2-ci maddəsi əsasında hərəkət edir?

Cavab: O vaxt ki, açıq aşkar görünür ki, inzibati orqan iddia tələbinə (məs: məcburetmə haqqında iddiada) tam və ya ən azından hissəvi olaraq uyğunlaşmaq istəyir, onda məhkəmə bunu İPM-in 67.2-ci maddəsi əsasında yönəldə bilər. Yəni müddəa təkcə inzibati orqanın İPM-in 67.1-ci maddəsi özü öz təşəbbüsü ilə hərəkət etmək istədiyi halda qüvvədə olmur.

Sual 5: İPM-in 67.3-cü maddəsi iddiaçıdan mübahisənin həll edilməsi bəyanatını verməyi tələb edir?

Cavab: Qanunun mətnindən çıxış edilərsə, xeyr; burada qanunla müəyyən edilmiş ümumi imkana münasibətdə hüquqi mübahisəni müvafiq həll edilmə haqqında bəyanatla yekunlaşdırmaq haqqında „lex specialis“-dən bəhs edilir.

Sual 6: Əgər iddiaçı hesab edirsə ki, İPM-in 67.3-ci maddəsinin ilkin şərtləri mövcud deyil, o, qərardada qarşı şikayət qaldıra bilərmi?

Cavab: Bu açıq sualdır. İPM-in 67.3-cü maddəsi əsasında qəbul edilmiş qərardadların İPM-in 83.3-cü maddəsində adları çəkilməmişdir. Ona görə mövqeyi belə əsaslandırmaq olardı ki, şikayət ümumi müddəalar (İPM-in 83.1-ci maddəsi) əsasında mümkündür. Digər tərəfdən İPM-in 67.3-ci maddəsinə əsasən qəbul edilmiş qərardadın heç bir konstitutiv [hüquq münasibəti yaratmaq və ya dəyişmək qabiliyyəti olan] təsiri yoxdur; o, ancaq deklarativ qaydada nəyisə (burada mübahisənin həll edilməsini) müəyyən [təsdiq] edir. Es dürfte ähnlich wie bei Beschlüssen nach Burada İPM-in 55.5-ci və İPM-in 66.4-cü maddələrinə əsasən olan qərardadlarda olduğu hallardakı kimi olmalıdır.

Sual 7: İnzibati orqan icraatın gedişində inzibati (ancaq) əsaslandırmasını dəyişə və ya tamamlaya bilərmi?

Cavab: Bu məsələ ələlxüsus diskresion səlahiyyət olan aktların əsaslandırması düzgün olmadıqda və ya qanunla müəyyən edilmiş şərtlərə (bax: dazu İPM-in 70-ci maddəsi) cavab vermədikdə əhəmiyyətlidir. Qəbul edilməsi mümkündür ki, inzibati orqan – əgər məhkəmə şifahi baxışda bu cür qüsurun olduğuna istinad edirsə, — sonradan yeni və ya daha ətraflı əsaslandırmanı icraata təqdim etsin. Bu elə yeni inzibati aktın qəbul edilməsi ilə (eyni nəticə, amma yeni əsaslandırma), amma bəlkə də elə əsasların „əlavə edilməsi“ ilə baş verə bilər. Almaniyada qanunla tənzimlənmişdir ki, inzibati orqan prosesdə yeni əsasları əlavə edə bilər, Azərbaycanda isə yox. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, inzibati orqan bu cür hallarda yeni bir inzibati akt qəbul etməlidir. Yeni inzibati aktı iddiaçı onda İPM-in 54-ci maddəsi əsasında iddianın dəyişdirilməsi vasitəsilə yeni icraatın predmeti edə bilər. Amma bu halda a maiori ad minus [böyükdən kiçiyə — deduksiya metodu] vasitəsi ilə də nəticə çıxara bilər: Əgər inzibati orqan yeni inzibati akt qəbul edə bilərsə, onda o, elə əsaslandırmanı da dəyişdirməkdə haqlıdır.

 

İPM-in 68-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 68.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş qayda həm də hüquqi mövqelərə münasibətdə qüvvədirmi?

Cavab: Qanunun mətnindən çıxış edilərsə, onda burada adı çəkilən dinlənilmə hüququnun təmin edilməsi prinsipi ancaq faktlara və sübutlara şamil edilir; bu prinsip – ən azından Almaniyada – amma iştirakçılların prosesin gedişi boyunca hesablaşmalı olmadıqları hüquqi mövqelərə də münasibətdə tətbiq olunur. Bax: həm də İPM-in 11.2-ci maddəsi haqqında!

Sual 2: İPM-in 68.3-cü maddəsi hansı şifahi baxış iclası barəsindədir?

Cavab: Bir neçə şifahi baxış iclasında sonuncu şifahi məhkəmə baxışı iclasında iştirak nəzərdə tutulur ki, belə bir mövqedən çıxış etmək olar ki, məhkəmə həmin iclasda da əvvəlki iclaslar barəsində kifayət qədər məlumatlıdır (və ya məlumatlandırılır).
İPM-in 69-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 69.7-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müddətə riayət edilmədikdə (məs: xəstə olma səbəblərindən), bununla bağlı sanksiya mövcuddurmu?

Cavab: Burada söhbət bir qayda olaraq yekun qərarın düzgünlüyünə heç bir təsir göstərməyən icraat qüsurundan gedir. Almaniyada növbəti instansiya tərəfindən bu cür qərarlar ancaq o zaman ləğv edilir ki, ötürülmüş müddət o qədər uzun olsun ki, məhkəmənin artıq şifahi iclas barəsində aktual təəssüratı olmaması fikri qəbul edilsin.

Sual 2: Məhkəmə qərarının təsviri hissəsinin (İPM-in 69.3-cü maddəsi) quruluşu necə olur?

Cavab: Məhkəmə qərarının təsviri hissəsi məhkəmənin çıxış etdiyi işin faktiki hallarını və belə demək mümkünsə, prosesin tarixini (xronologiyasını), yəni, icraat zamanı baş verənləri təsvir edir. Məhkəmə qərarının təsviri hissəsi həmçinin kassasiya instansiyası məhkəməsinə işin qəti müəyyən edilmiş faktiki hallarının təqdim edilməli olması baxımından çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, kassasiya instansiyası məhkəməsi məlum olduğu kimi, yalnız hüquqi məsələləri yoxlamalıdır (İPM-in 91-ci maddəsi). Prosesin tarixinin (xronologiyasının) təsviri yuxarı instansiya məhkəmələrinə həmçinin düzgün tələblərin/vəsatətlərin verilib-verilmədiyini və prosessual müddətlərə riayət edilib-edilmədiyini yoxlamaq imkanı verir. Beləliklə, birinci instansiya məhkəməsinin qərarının təsviri hissəsi adətən aşağıdakı ardıcıllıqla qurulur:

İddia qaldırılandan öncəki inzibati icraatı da əhatə etməklə, işin müəyyən edilmiş, yaxud mübahisəli olmayan faktiki halları (iddiaçının izahatı deyil!), daha sonra iddiaçının iddiaya dair izahatı, iddia tələbi, cavabdehin tələbi, cavabdehin izahatı, olduğu təqdirdə məhkəmə icraatına üçüncü şəxslərin cəlb edilməsi (tələblə/tələbsiz və izahatla/izahatsız), olduğu təqdirdə sübutların formal qaydada araşdırılması (bu barədə qəbul olunmuş qərardad təsvir edilməklə və sübutların araşdırılmasının nəticəsi göstərilməklə), sənədlərə istinad olunması.

İkinci instansiya məhkəməsinin qərarında isə ardıcıllıq aşağıdakı kimidir:

İddia qaldırılandan öncəki inzibati icraatı da əhatə etməklə, işin müəyyən edilmiş, yaxud mübahisəli olmayan faktiki halları (iddiaçının izahatı deyil!), daha sonra iddiaçının iddiaya dair izahatı, iddia tələbi, cavabdehin tələbi, cavabdehin izahatı, olduğu təqdirdə məhkəmə icraatına üçüncü şəxslərin cəlb edilməsi (tələblə/tələbsiz və izahatla/izahatsız), olduğu təqdirdə sübutların formal qaydada araşdırılması (bu barədə qəbul olunmuş qərardad təsvir edilməklə və sübutların araşdırılmasının nəticəsi göstərilməklə), qısaldılmış formada birinci instansiya məhkəməsinin qərarı, birinci instansiya məhkəməsinin qərarının təqdim edilmə tarixi, apellyasiya şikayətinin verilmə tarixi, apellyasiya şikayətinə dair şikayətçinin izahatı və tələbi, qarşı tərəfin apellyasiya şikayətinə dair tələbi və izahatı, apellyasiya məhkəməsindəki prosesin tarixi (sübutların araşdırılması və s.), sənədlərə istinad olunması.

 

İPM-in 70-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 70.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş „iddiaçının hüquqlarını pozduğu hallarda” əlavəsi ilə nə nəzərdə tutulur?

Cavab: Burada inzibati aktın (yəqin ki) qanuna zidd olduğu, amma bununla iddiaçının hüquqi vəziyyətinə heç cür təsir etmədiyi hallardan söhbət gedir. Bu zaman qoyulan sual İPM-in 35.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş iddianın mümkünlüyü ilə bağlı qoyulan sual ilə oxşardır: orada iddiaçı hüquq pozuntusunu anlaşılan formada göstərməlidir, burada İPM-in 70.1-ci maddəsində isə həəmin hüquq pozuntusu həqiqətən də mövcud olmaldır. Almaniyada əsas hallar kimi tikintiyə icazənin qanunun müddəalarını pozduğu, amma qonşunu hüquqi vəziyyəti ilə heç bir əlaqəsi olmayan pozuntulara dair qonşuluq iddiaları hallarıdır. Bu iddialar „qonşunun hüquqlarının müdafiəsi“ məqsədinə xidmət etmir.

Sual 2: Yükləyici inzibati aktların qanunla müəyyən edilmiş ilkin şərtləri necə yoxlanılır?

Cavab: İnzibati aktın maddi və formal ilkin şərtləri arasında fərqləndirmə aparılmalıdır. Yükləyici inzibati aktın maddi hüquqi şərti kimi hər bir halda onun lazimi qanuni əsasının olması, həmin əsasın ilkin şərtlərinin mövcud olması (bax: İİQ-nın 11.2 və 58.1-ci maddələri) və həm də İİQ-ın 12-ci maddəsindən 17-ci maddəyə qədər olan prinsiplərinin pozulmamasıdır. Başqa sözlə deyilərsə: səlahiyyətverici normanın dispozitiv hissəsinə [faktiki hallar barədə normanın tərkibi] və sanksiya hissəsinə [normanın hüquqi nəticəni müəyyən edən hissəsi] riayət edilməsidir. Bundan başqa amma həm də icratın nəticəsinə təsir edə biləcək heç bir icraat pozuntusu baş verməməlidir: deməli inzibati icraat (İİQ əsasında), ələlxüsus dinlənilmə hüququnun təmin edilməsi, forma (İİQ-ın 57, 59-cu maddələri) və inzibati aktın əsaslandırılması (İİQ-ın 61-ci maddəsi) ilə bağlı şərtlə yoxlanılmalıdır (İİQ-ın 58.2-ci maddənə əsasən aydıqlıq tələbi Almaniyada formal deyil, maddi hüquqi ilkin şərtlərə aid edilir).

Məhkəmə inzibati aktların qanunauyğunluq şərtlərini öz təşəbbüsü ilə yoxladığı üçün ola bilər ki, o, hər hansı bir aktı qanuni hesab etsin (inzibati orqanın əsaslandırmasının səhv olmasına baxmayaraq). Başqa sözlərlə desək, sözügedən hallarda məhkəmə inzibati aktın ilkin əsaslandırmasını yenisi ilə əvəzləyə bilər. Lakin bu o hallarda mümkündür ki, inzibati orqanın əsaslandığı normada HEÇ BİR DİSKRESİON SƏLAHİYYƏT nəzərdə tutulmasın. Əgər söhbət diskresion səlahiyyət əsasında qəbul edilmiş qərardan gedirsə (məsələn, toplantının qadağan edilməsi), məhkəmə yalnız inzibati orqanın əsaslandırmasının qaydasında olub-olmadığını yoxlayır (bax: İİQ-nin 61.3-cü maddəsi). Yəni, qərarın diskresion səlahiyyət əsasında qəbul edilmiş olduğu hallarda məhkəmə inzibati orqanın əsaslandırmasını dəyişə bilməz. Çünki əks təqdirdə o özünü inzibati orqan kimi aparmış olardı (bununla bağlı həmçinin İPM-in 70-ci maddəsi ilə bağlı 4-cü suala bax).

Sual 3: Əgər icraat pozuntusu vardırsa, o nə zaman mübahisələndirmə haqqında iddianın uğurla nəticələnməsinə, yəni inzibati aktın ləğv edilməsinə gətirib çıxarır?

Cavab: İPM-in 70.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsin əsasən pozuntu inzibati orqanın qərarına təsir etmiş olmaldıır. Bunu bir qayda olaraq pozitiv şəkildə müəyyən etmək demək olar ki, mümkün deyildir. Ona görə də konkret hallardan asılı olaraq belə bir nəticəyə gəlmək kifayət etməlidir ki, pozuntu nəticəyə təsir edə bilərdi və ya sərt olaraq qanunun mətnini rəbhər tutmaq olar və səbəbli əlaqənin sübuta yetirilməsini tələb etmək olar. Bu suala məhkəmələr cavab verməli olacaqlar.

Yadda saxla: İİQ-nin 67.1 və 67.3-cü maddələri inzibati icraat zamanı yol verilən pozuntulara münasibətdə səbəbli əlaqənin olmasını tələb etmir; lakin bu müddəa inzibati aktı özü ləğv edən inzibati orqana aiddir. Məhkəmə araşdırması üçün xüsusi və bu səbəbdən də həlledici müddəa İPM-in 70.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsidir.

Sual 4: İPM-in 70.1-ci maddəsi diskresion səlahiyyət olan hallarda necə yoxlanılır?

Cavab: Diskresion səlahiyyət həyata keçirilən inzibati aktlarda məhkəmə hüquqi nəticə hissəsini bağlı [qanuna tabe] səlahiyyətlərə münasibətdə olduğu kimi sərt yoxlamanı həyata keçirə bilmir. Məhkəmə ancaq diskresion səlahiyyətin həyata keçirilməsi ilə bağlı qüsurun olub olmamasını yoxlayır (yəni İİQ-ın 16.2-ci maddəsindən irəli gələn prosesin iştirakçısının diskresion səlahiyyətin qüsursuz həyata keçirilməsinə olan hüququnun pozulmasını yoxlayır). Bu həm də mübahisələndirmə haqqında iddialara aid olan İPM-in 74-cü maddəsindən irəli gəlir. Diskresion səlahiyyətin qüsursuz həyata keçirilməsinin (yazılmamış) ilkin şərti kimi ilkin olaraq o çıxış edir ki, inzibati orqan ümumiyyətlə başa düşmüş olsun ki, o, İİQ-ın 14.1-ci maddəsi anlamında diskresion fəaliyyəti həyata keçirir; əgər belə deyils, onda qəbul edilmiş qərar heç bir digər yoxlama olmadan diskresion səlahiyyətin yoxluğu əsası ilə ləğv edilə bilər. İnzibati orqan öz diskresion səlahiyyətinin olduğunu başa düşmüşdürsə [görmüşdürsə], onda konkret diskresion səlahiyyətlərin əsasları yoxlanılır. Bunun üçün həmin əsaslar qərarda göstərilməlidir (bax: İİQ-ın 61.3-cü maddəsi). Ancaq adı çəkilmiş əsaslar məhkəmə qaydasında yoxlamanın əsasında dayanır! (əsasların sonradan əlavə olunması məsələsinə dair, bax: yuxarıda İPM-in 67-ci maddəsinə dair 7-ci sual). Əsaslar qanunun məqsədinə istiqamətlənməlidir (İPM-in 74-cü maddəsi və İİQ-ın 14.2-ci maddəsi), yəni məzmunca əsaslandırılmış olmalı, mütənasiblik prinsipinə (İİQ-ın 17-ci maddəsi) və inzibati icraatın digər ümumi prinsiplərinə (ələlxüsus İİQ-ın 12 və 13-cü maddələri) riayət etməlidir və inzibati orqan toqquşan maraqları (iddiaçının marağı bir tərəfdən və inzibati orqanın marağı digər tərəfdən) qəbul edilə bilən və ağlabatan şəkildə götür-qoy etməlidir. Həmçinin diskresion səlahiyyətin sərhədləri aşılmamalıdır (İPM-in 74-cü maddəsi).

Məhkəmə diksresion səlahiyyəti ilə bağlı aktların bu cür yoxlanma qaydasına məhdudlaşdırılmışdır; o, özünün əsaslandırması ilə qərara müdaxilə edə bilməz və ya diskresion səlahiyyəti inzibati orqanının yerinə həyata keçirə bilməz. Əksinə inzibati orqan tərəfindən olan qərar imkanlarından edilən seçimə — əgər yuxarıda göstərilən məhdudiyyətlərə inzibati orqan tərəfindən riayət olunubsa – hörmətlə yanaşmalıdır. Hakim inzibati orqan vəzifəli şəxsi deyildir!

Sual 5: Almaniyada normal mübahisələndirmə iddialarında qərarın nəticə hissəsi necə səslənir?

Cavab: „X inzibati orqanının … tarixli (və Y inzibati orqanının şikayət qaydasında qəbul etdiyi … qərar) inzibati aktı ləğv edilir. İddiaçı icraatın xərclərini daşıyır.“

Sual 6: Bəz inzibati ancaq qismən qanuna ziddirsə?

Cavab: məs: „X inzibati orqanının … tarixli inzibati aktı, iddiaçının üzərinə 200 manatdan yüksək cərimə təyin edən hissədə, ləğv edilir; digər hissələrdə iddia rədd edilir.“ Xərclər haqqında qərar proporsiyalara uyğun olaraq (İPM-in 111.1-ci maddəsi).

Sual 7: İPM-in 70.3-cü maddəsi hansı halları tənzimləyir?

Cavab: İnzibati aktın ləğv olunması istəyi ilə yanaşı vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi də tələb edilə bilər (bax: İPM-in 2.2.7-ci maddəsi) – amma inzibati aktın icrasının dönüşü haqqında tələb bura daxil deyildir, çünki bu hal İPM-in 71-ci maddəsində xüsusi olaraq tənzimlənmişdir. İPM-in 70.3-cü maddəsində söhbət icraata qənaət barəsində (Pilləli iddia başlığı altında); iddiaçı ləğv etmə haqqında məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə minməsini gözləməli deyil ki, ancaq ondan sonra bir daha prosesi davam etdirsin. Amma öhdəliyin icrası haqqında iddianın verilməsi üçün (iddiaların birləşdirilməsi çərçivəsindən qaldırılmış) mümkünlük [yolverilənlik] şərtlərinin, ələlxüsus inzibati orqana əvvəlcədən ərizənin verilməsi şərti, mövcud olmalıdır.

Sual 8: İPM-in 70.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş məhkəmənin səlahiyyəti hansı hallara aiddir?

Cavab: Qanunun redaktəsi daha çox məcburetmə haqqında iddianın olmasını fikirləşməyə yönəldir (iddiaçı inzibati aktın dəyişdirilməsini istəyir). Amma maddənin başlığından belə çıxır ki, burada iddiaçının pula yönəlmiş inzibati aktın ləğv edilməsini tələb etməsi ilə bağlı olan mübahisələndirmə haqqında iddia nəzərdə tutulmuşdur. İPM-in 70.3-cü maddəsinin həm də mübahisələndirmə haqqında iddilara müvafiq olaraq tətbiq olunması (məs: iddiaçı tələb edir ki, (ancaq) inzibati orqan tərəfindən təyin edilmiş rüsüm azaldılsın) sualı açıqdır, amma qanunun mətninə əsasən tamamilə düşünülə [mümkün] bilən bir məsələdir.

Sual 9: İnzibati orqan müsbət mübahisələndirmə haqqında məhkəmə qərarından sonra yenidən oxşar inzibati akt qəbul edir. Hüquqi nəticə?

Cavab: Məhkəmə qərarının hüquqi qüvvəsi (bax: İPM-in 78-ci maddəsi) bunu qadağan edir, bu o deməkdir ki, iddiaçının yeni (amma mütləq qaldırılan) iddiası əsasında təkrar məhkəmə yoxlaması olmadan inzibati akt ləğv ediləcək. Başqa cür ancaq o halda ola bilər ki, inzibati orqan irəli sürsün ki (və ya məhkəməyə məlum olsun ki), işin halları və hüquqi vəziyyət həmin arada əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib; onda məhkəmə qərarının hüquqi qüvvəsi oxşar qərarın qəbul edilməsinə mane olmur.

Sual 10: Mübahisələndirmə haqqında iddialarda da İPM-in 73.3.2-ci maddəsi anlamında inzibati orqanın qiymətləndirmə azadlığı ilə problemlər ola bilərmi?

Cavab: Bəli, əgər səlahiyyətverici normanın dispozisiya hissəsində inzibati orqanın bu cür mülahizəsinə yol verən anlayış verilmişdirsə, mümkündür (bax: bu dair İPM-in 73-cü maddəsinə dair 5-ci sual). Bu halda inzibati orqanın tədbiri diskresion səlahiyyətdə olduğu kimi ancaq faktiki əsaslar və inandırıcılıq [anlaşılanlıq] nöqteyi nəzərindən yoxlanılır.

Sual 11: Mübahisələndirmə haqqında iddialarda yoxlama sxemi necədir?

Cavab: Bax: İPM-in 32-ci maddəsinə dair 3-cü sual!

Sual 12: Mübahisələndirmə haqqında iddiaya hüquqi qiymət verilərkən hansı zaman əsas götürülür?

Cavab: Əlverişsiz inzibati aktlardan verilmiş mübahisələndirmə haqqında iddiaların hüquqi qiymətləndirilməsi zamanı həmin inzibati aktların qəbul edildiyi zaman əsas götürülür. Lakin bununla bağlı aşağıdakı istisnalar mövcuddur: 1) Maddi hüquq norması ayrı qayda müəyyən etdikdə; 2) söhbət davamedici təsirə malik inzibati aktdan getdikdə (bu inzibati aktlar elə inzibati aktlardır ki, onların qanuni olub-olmamasını yoxlayan zaman bir neçə zaman kəsimini fərqləndirmək və bununla da həmin inzibati aktı „bölmək“ mümkündür); 3) Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tətbiqi sferası ilə əlaqədar bildirmişdir ki, əcnəbilərin ölkədən çıxarılması ilə bağlı qərarlara şifahi məhkəmə baxışının keçirildiyi vaxt qüvvədə olan hüquqi normalarına əsasən qiymət verilməlidir. Yəni, əgər şifahi məhkəmə baxışının gedişində barəsində söhbət gedən əcnəbinin xeyrinə hər hansı bir hüquq normasında dəyişiklik edilmişdirsə, onda belə bir qərar müəyyən bir vaxtdan etibarən deyil, tamamilə ləğv edilir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin bu yanaşması əks olunan qərar Azərbaycana münasibətdə də qüvvədədir.

Sual 13: Məhkəmə qanunsuz əsaslandırılmış inzibati aktı yeni (qanuni) əsaslandırma ilə əvəzləyə bilərmi?

Cavab: bununla bağlı İPM-in 70-ci maddəsinə dair verilmiş 2-ci suala bax.

Sual 14: İPM-in 70.1-ci maddəsi İİQ-nin 67-ci maddəsinə hansı münasibətdə dayanır?  

Cavab: İPM-in 70-ci maddəsinə dair 3-cü suala bax!

Sual 15: İnzibati icraat zamanı şəxsin dinlənilməməsi halı qəbul edilən inzibati aktın hər bir zaman (formal olaraq) qanunsuz olmasını şərtləndirirmi?

Cavab: Almaniyada mövcud olan fikrə əsasən, bu hallarda söhbət qəti olaraq qanun pozuntusundan getmir, daha doğrusu bu zaman şərait nəzərə alınmalıdır. Belə hesab edirlər ki, inzibati icraat zamanı aparılmayan dinlənilmə məhkəmə icraatı zamanı sonradan da aparıla bilər. Əgər, belə olmazsa, şəxsin dinlənilməməsi yalnız o zaman inzibati aktın qanunsuz olmasına gətirib çıxarır ki, nə zaman ki, hesab edilir ki, şəxsin dinlənilməsi inzibati orqanın başqa bir nəticəyə gəlməsinə səbəb olardı. Diskresion səlahiyyətlər çərçivəsində qəbul edilmiş inzibati aktlara münasibətdə məsələn bu cür hal baş verə bilər, nə zaman ki, inzibati icraatda maraqlı şəxs inzibati orqanın ümumiyyətlə görmədiyi və başqa bir nəticəyə səbəb ola biləcək mövqeyə (nöqteyi-nəzərə) diqqəti yönəltmiş olsun.

Sual 16: İPM-in 70.3 və 71.1-ci maddələri arasındakı qarşılıqlı münasibət necədir?

Cavab: Hər iki müddəa İPM-in 37-ci maddəsinə əsasən bir neçə iddia tələbinin bir iddiada birləşdirilməsi ilə bağlı xüsusi halları, yəni mübahisələndirmə haqqında iddianın öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə birləşdirilməsi halını tənzimləyir. İPM-in 70.3-cü maddəsi İPM-in 2.2.7-ci maddəsi ilə o halda əlaqəli olur ki, nə zaman ki, iddiaçı məsələn, inzibati aktın ləğv edilməsi ilə yanaşı həmçinin vurulmuş ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsini tələb etmiş olsun. İPM-in 71.1-ci maddəsi isə bunun əksinə olaraq, İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulan xüsusi halı, yəni, inzibati aktın icra olunması və iddiaçının bunun nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılmasını arzu etdiyi halları əhatə edir. İnzibati aktın icra olunması nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması vurulmuş ziyana görə ödənilməli kompensasiyadan bir qədər fərqlidir. Yəni, ödənişlə bağlı qəbul edilmiş qərarların icra olunduğu halda icra nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması sadəcə olaraq yalnız iddiaçı tərəfindən həmin qərara əsasən ödənilmiş pul məbləğinin iddiaçıya geri ödənilməsini nəzərdə tutur.

Sual 17: Mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırılan zaman inzibati aktın xüsusi hüququn hər hansı müddəasını pozub-pozmaması əslində yoxlanılmalıdırmı?

Cavab: Hesab edək ki, tikintiyə dair icazə xüsusi hüquq münasibətlərindən irəli gələn hüquqi vəziyyətlə ziddiyyət təşkil edir, məs. (inşa edilməsinə icazə verilmiş) tikilinin inşası hər hansı şəxsin istifadə hüququnu (yaxud birgə mülkiyyətçinin hüququnu) pozmuş olardı. Lakin, Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin 75.1-ci maddəsinə əsasən tikintiyə icazə verilməsi üçün məsul dövlət orqanı müstəsna olaraq tikinti ilə bağlı müddəaları yoxlayır; o, eyni zamanda xüsusi hüququn müddəalarını yoxlamır! Bu o deməkdir ki, tikintiyə dair icazə belə bir halda qanunsuz deyil (və beləliklə ləğv edilməməlidir). Xüsusi hüquq sahibinə izah edilə bilər ki, o, öz hüquqlarının müdafiəsi üçün ümumi məhkəməyə müraciət etsin və tikilinin inşasına mane olsun. (Tikinti aparan şəxsin tikintiyə icazə alınması ilə bağlı icraat zamanı reyestrdən çıxarışlar təqdim etməsi buna mane olmur; reyestrdən çıxarışların təqdim edilməsi yalnız dövlət orqanının məlumatlandırılmasına xidmət edir).

 

İPM-in 71-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 71.1-ci maddəsi İPM-in 32-ci maddəsinə hansı münasibətdədir?

Cavab: İPM-in 71.1-ci maddəsi İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsindən nəzərdə tutulmuş prosessual imkana istinad edir; icranın nəticələrinin aradan qaldırılması haqqında ərizə barəsində qərar qəbul edilməsinə imkan olmalıdır.

Sual 2: İPM-in 71.1-ci maddəsinə əsasən qərarı hansı formadan qəbul edilir?

Cavab: Maddənin başlığı mübahisələndirmə haqqında iddia haqqında məhkəmə qərarında qərardaddan bəhs edir. Müvəqqəti xarakterli məhkəmə müdafiəsinin icraatı çərçivəsində, ələlxüsus İPM-in 41-ci maddəsinə sasən icranın dayandırılması haqqında ərizə, (Almaniyadan fərqli olaraq) eyni zamanda artıq həyata keçirilmiş icranın nəticələrinin geriyə dönüşü imkanını nəzərdə tutmadığından iddiaçının burada İPM-in 71.1-ci maddəsinə əsasən əlavə ərizəni verməkdən başqa yolu yoxdur.

Sual 3: İPM-in 71.1-ci maddəsinə əsasən qəbul edilmiş qərardada qarşı şikayət verilməsi mümkündürmü?

Cavab: İPM-in 81-ci və ondan sonrakı maddələrin ümumi qaydalarına əsasən bu mümkündür. Bu o demək olardı ki, icra nəticələrinin aradan qaldırlıması ayrılıqda şikayət icraatının predmeti ola bilər (eyni zamanda mübahisələndirmə haqqında iddiaya dair məhkəmə qərarına qarşı hüquqi müdafiədən istifadə olmadan. Amma niyə də yox?

Sual 4: İPM-in 71.3-ci maddəsi inzibati orqana əvvəlcədən müvafiq ərizə ilə müraciət etmək şərtini nə zərdə tutur?

Cavab: Qanunun mətni imkan verir ki, ilk olaraq məhkəmə icraatında icranın dönüşü tələbindən vurulmuş ziyanın əvəzinin ödənilməsi tələbinə „keçilsin“. Bu həm də düzgündür, çünki iddiaçı əvvəlcədən bilmir ki, icranın dönüşü nə vaxt və ümumiyyətlə mümkündürmü.

Sual 5: Hər hansı bir müqavilə və ya reyestr çıxarışı da İPM-in 71.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada icranın nəticəsi hesab oluna bilərmi?

Cavab: Əgər hər hansı bir qanunsuz, əlverişsiz inzibati aktın (məsələn, sökmə haqqında sərəncam, yaxud bələdiyyə tərəfindən torpaq sahəsinin yanlış surətdə ayrılması) nəticəsində digər aktlar (məsələn, alqı-satqı müqaviləsi və ya müvafiq reyestr, yaxud kadastr çıxarışları) meydana çıxıbsa, onda bu aktlar da ola bilsin ki, qanunsuz inzibati aktın icrasının nəticəsi kimi nəzərdən keçirilsin və İPM-in 71.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq məhkəmə inzibati orqanın üzərinə həmin nəticələri aradan qaldırmaq öhdəliyi qoysun. Sonrakı aktların əsasında dayanan ilkin inzibati aktın ləğvi sonrakı aktların əsasını aradan qaldırır. Bununla belə, sözügedən hallarda məhkəmə tərəfindən sonrakı aktların ayrıca yoxlanılması imkanı barədə də düşünmək olar. Məhkəmələr bu məsələyə dair mövqelərini özləri müəyyən etməli olacaqlar.

Sual 6: İPM-in 70.3 və 71.1-ci maddələri arasındakı qarşılıqlı münasibət necədir?

Cavab: Hər iki müddəa İPM-in 37-ci maddəsinə əsasən bir neçə iddia tələbinin bir iddiada birləşdirilməsi ilə bağlı xüsusi halları, yəni mübahisələndirmə haqqında iddianın öhdəliyin icrası haqqında iddia ilə birləşdirilməsi halını tənzimləyir. İPM-in 70.3-cü maddəsi İPM-in 2.2.7-ci maddəsi ilə o halda əlaqəli olur ki, nə zaman ki, iddiaçı məsələn, inzibati aktın ləğv edilməsi ilə yanaşı həmçinin vurulmuş ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsini tələb etmiş olsun. İPM-in 71.1-ci maddəsi isə bunun əksinə olaraq, İPM-in 32.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulan xüsusi halı, yəni, inzibati aktın icra olunması və iddiaçının bunun nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılmasını arzu etdiyi halları əhatə edir. İnzibati aktın icra olunması nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması vurulmuş ziyana görə ödənilməli kompensasiyadan bir qədər fərqlidir. Yəni, ödənişlə bağlı qəbul edilmiş qərarların icra olunduğu halda icra nəticəsində meydana gəlmiş nəticələrin aradan qaldırılması sadəcə olaraq yalnız iddiaçı tərəfindən həmin qərara əsasən ödənilmiş pul məbləğinin iddiaçıya geri ödənilməsini nəzərdə tutur.

 

İPM-in 72-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 72-ci maddəsi İPM-in 36.2-ci maddəsinə hansı münasibətdədir?

Cavab: Bununla bağlı bax: İPM-in 36-cı maddəsinə dair 5-ci sual: İPM-in 72-ci maddəsi ancaq icraat zamanı inzibati aktın hüquqi qüvvəsinin ləğv edilməsini nəzərdə tutur. meint nur das Außerkrafttreten des Verwaltungsakts während des Verfahrens. Texniki olaraq burada iddianın dəyişdirilməsinin bir növündən bəhs edilir (mübahisələndirmə haqqında iddiadan xüsusi müəyyən etmə haqqında iddiaya keçmə).

Sual 2: İPM-in 72-ci maddəsi həm də İPM-in 67.3-cü maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş hallar üçün də qüvvədədirmi?

Cavab: İPM-in 72-ci maddəsi inzibati aktın etibarsız sayılmasından danışır; bu inzibati aktın ləğv olunması və ya İPM-in 67.3-ci maddəsi anlamında „mübahisənin olmamasının müəyyən edilməsi“ qaydasında da baş verə bilər. Ona görə də İPM-in 67.3-cü maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş hallarda inzibati aktın qanunsuzluğunun tanınması haqqında iddianın inzibati orqanın İPM-in 67.3-cü maddəsi əsasında iddiaçının tələblərini təmin etdiyi halda da yolverilən olması məsələsinin müzakirəyə ehtiyacı vardır. Onda həm də xüsusi olaraq qanunsuzluğuun müəyyən edilməsinə maraq olmalıdır.

Sual 3: İPM-in 72-ci maddəsi həm də məcburetmə haqqında iddialara da tətbiq olunurmu?

Cavab: Almaniyada analoji müddəa mübahisələndirmə haqqında iddiaya dair yerləşdirilməsinə baxmayaraq müvafiq olaraq məcburetmə haqqında iddialara da tətbiq olunur. Qərar müsbət olduqda, onda müəyyən edilir ki, iddiaçının inzibati aktın qəbul edilməsinə hüququ var idi və ya imtina haqqında qərar qanuna zidd idi.

Sual 4: İPM-in 72-ci maddəsinə əsasən iddia üzrə qərarın nəticə hissəsi necə səslənir?

Cavab: Müəyyən edilir ki, X inzibati orqanının … tarixli inzibati aktı qanuna zidd olmuºdur. Bundan sonra cavabdeh barəsində xərclər haqqında qərar.

Sual 5: Müəyyənetməyə olan marağı nə ilə əsaslandırmaq olar?

Cavab: Almaniyada qəsdən, sonradan vurulmuş ziyanın əvəzini tələb etməyi (Azərbaycan üçün bu məsələ mübahisəlidir, çünki vurulmuş ziyanın əvəzinin ödənilməsi məsələsinə onsuz da eyni məhkəmə baxır və xüsusi olaraq əvvəlcədən müəyyən etməyə əslindən ehtiyac qalmır) mümkünləşdirmək, təkrarlanma təhlükəsinin qarşısını almaq və ya belə demək mümkünsə „rehabilitasiya maraqları“ üçün (konstitusion və ya insan hüquqları və ya nüfuza xələl yetirilməsi məsələlərində) bu edilir.

Sual 6: İPM-in 72-ci maddəsi illə bağlı məhkəmə hansı formada qərar qəbul edir?

Cavab: O, qərarını hələ qüvvədə olan inzibati akta qarşı qaldırılmış mübahisələndirmə haqqında iddiada olduğu kimi yekun məhkəmə qərarı formsında qəbul edir.

 

İPM-in 73-cü maddəsi:

Sual 1: İmtina haqqında qərarı məhkəmə nə dərəcədə yoxlamalıdır?

Cavab: Bununla bağlı bax: İPM-in 33-cü maddəsinə dair 1-ci sual!

Sual 2: Uğurla nəticələnən məcburetmə haqqında iddiada məhkəmə qərarının nəticəvi hissəsi necə səslənir?

Cavab: 1. Cavabdehin … tarixli imtina haqqında qərarı (və əgər varsa, onunla bağlı qəbul edilmiş şikayət instansiyası qərarı) ləğv edilir. 2. Cavabdeh iddiaçı tərəfindən tələb edilmiş inzibati aktı (barəsində dəqiq məlumat!) qəbul etməlidir. 3. Cavabdeh icraatın xəcrlərini daşıyır.

Sual 3: Bəs İPM-in 73.2-ci maddəsinə əsasən məhkəmənin mövqeyini nəzərə almağa məcbur edən məhkəmə qərarının nəticə hissəsi?

Cavab: 1. Yuxarıda olduğu kimi imtina haqqında qərarın ləğv edilməsi. 2. Cavabdehin üzərinə öhdəlik qoyulur ki, iddiaçının … barəsində ərizəsi barəsində məhkəmənin hüquqi mövqeyini nəzərə almaqla yenidən qərar qəbul etsin. 3. Xərclərin bölüşdürülməsi və ya xərclər bütünlüklə cavabdeh barəsində (bax: İPM-in 111.1 və ya 111.2-ci maddəsi). Burada ondan asılıdır ki, iddiaçı hansı iddiya ərizəsini irəli sürmüşdür (bax: sual 4).

Sual 4: İddiaçı əvvəlcədən inzibati aktın qəbul edilməsi öhdəliyinin qoyulması yerinə məhkəməni hüquqi mövqeyini ifadə etməyə dair iddia irəli sürə bilərmi (İPM-in 73.1-ci maddəsi)?

Cavab: O, bunu edə bilər və bunun ələlxüsus o zaman mənası olar ki, məsələ diskresion səlahiyyət barəsindən olsun və iddiaçı bilir ki, qərarın qəbul edilməsi üçün bir neçə qanuna uyğun imkanı açıqdır (yəni iddianın təmin edilməsi üçün heç bir diksresion səlahiyyət heç səviyyəsinə endirilməsi halı mövcud deyildir). Məhkəmə onda İPM-in 74-ci maddəsinə əsasən diksresion səlahiyyəti yoxlayır. Bunun müsbət tərəfi ondadır ki, iddiaçı xərclərin bölüşdürülməsi haqqında qərardan qorxmalı deyildir (bax: yuxarıda 3-cü sual).

Sual 5: İPM-in 73.3.2.-ci maddəsində hansı hallar nəzərdə tutulmuşdur (inzibati orqanın öz qiymətləndirməsinə azadlığı olduğu hallar)?

Cavab: Bir qayda olaraq qanunda nəzərdə tutulmuş tərkib aydın formulə edilir və məhkəmə tərəfindən belə deyilməsi mümkünsə, sözbəsöz yoxlanılır; diskresion səlahiyyətlər (bax: İPM-in 73.2.1.-ci maddəsi) ancaq normanın dispozisiya ilə bağlı deyil, sanksiya [hüquqi nəticə] (bax: İPM-in 70-ci maddəsi maddəsinə dair 2-ci sual) hissə ilə də bağlı olur. Nadir hallarda amma məhkəmə qəbul etməlidir ki, inzibati orqan normanın dispozisiyası [tərkibə dair] hissəsi ilə bağlı qiymətləndirmə azadlığına da malikdir, hansına ki məhkəmə müdaxilə edə bilməz. Bu ələlxüsus imtahanla bağlı qərarlarda, qiymətləndirmələrdə və s. baş verir; məhkəmə axı hüquqi yoxlama qaydasında imtahanı özü keçirə bilməz. Almaniyada buraya həm də pluralistik birgə təşkil edilmiş qremiyanın kompleks qərarlar və çox dar sərhədlərdə inzibati orqanlar tərəfindən verilmiş proznoz qərarlara dair hallar qrupu daxildir. Hansısa hüquqi anlayışı təfsir etməyin və ya tətbiq etməyin çətin olması (necə ki məs: vəzifəli şəxslər hüququnda „xüsusi uyğunluq“ və ya „olmayan uyğunluq“ anlayışları) Almaniyada inzibati orqanın qiymətləndirmə azadlığının olmasını hələ əsaslandırmır. Mübahisələndirmə haqqında iddialarda da qiymətləndirmə azadlığı problemi ortaya çıxa bilər, məs: əgər kiminsə sürücük vəsiqəsi çox pis sürmə qabiliyyətinə görə alınırsa, və ya kimsə pis qiytmətlərinə görə universitetin xaric edilir və ya vəzifəli şəxs işdən azad edilir.

Sual 6: İPM-in 73.3.3-cü maddəsində hansı hallar nəzərdə tutulur?

Cavab: Bir qisim hallar İPM-in 33.4-cü maddəsində (bax: orada) nəzərdə tutulmuş hallardır. Daha sonra amma həm də məhkəmənin müəyyən mənada inzibati orqanın işini görməli olduğu, lakin bunun üçün təchizatı və qurğuları olmadığı bütün hallar nəzərdə tutulur. Əgər, məs: tikintiyə icazə verilməsi həmin torpaq sahəsində tikinti aparılmasına yararlı olmaması əsası ilə rədd edilmişdirsə və proses gedişində müəyyən edilmişdirsə ki, torpaq sahəsi hüquqi baxımdan tamamilə tikintiyə yararlıdır, onda məhkəmə məcburetmə iddiası çərçivəsində tikintiyə icazəni, məs: çoxmərtəbəli binanın tikintisi üçün lazım olan bütün icazələri, bütün texniki yoxlamalar da, daxil olmaqla hamısını özü etməlidir. Onda o, İPM-in 73.3.3-cü maddəsinə əsasən işi həll edilmək üçün məhkəmənin hüquqi mövqeyi nəzərə alınmaqla inzibati orqanın üzərinə göndərə bilər (İPM-in 73.2-ci maddəsinə əsasən məhkəmənin mövqeyini nəzərə almağa məcbur edən məhkəmə qərarı).

Sual 7: İPM-in 73.2-ci maddəsinə əsasən məhkəmə özünün əsas hüquqi mövqeyini necə və harada ifadə edir?

Cavab: Qərarın əsaslarında və o qədər konkret ki, inzibati orqan həqiqətən bilsin ki, o nəyi edə bilər, nəyi yox.

Sual 8: İPM-in 73.1 və 73.2-ci maddələrinə əsasən məcburetmə haqqında və məhkəmənin hüquqi mövqeyini nəzərə almağa məcbur etmə haqqında məhkəmə qərarları necə icra olunur?

Cavab: İcra hüquqi qüvvəyə minmədən sonra hayata keçirilir (bax: İPM-in 79-cu maddəsi); bunun üçün İPM 120-ci maddədə cərimə nəzərdə tutur (bax: orada).

Sual 9: Məcburetmə haqqında iddianın yoxlanması sxemi necədir?

Cavab: Bax: İPM-in 33-cü maddəsinə dair 3-cü sual!

Sual 10: Məcburetmə haqqında iddianın əsaslılıq hissəsinin yoxlanılması zamanı hansı zaman kəsimi həlledici rol oynayır?

Cavab: Bununla bağlı Almaniyada belə bir yekdil fikir mövcuddur ki, sözügedən hallarda, prinsip etibarilə, şifahi məhkəmə baxışının keçirildiyi vaxt əsas götürülür. Amma elə hallar ola bilər ki, iddiaçı cavabdehin üzərinə keçmişə münasibətdə əlverişli inzibati aktın qəbul edilməsi öhdəliyinin qoyulmasını tələb etsin (məsələn, əcnəbi qüvvəsi geriyə şamil olunmaqla ona müvəqqəti yaşamaq icazəsi və ya viza verilməsini tələb edə bilər ki, burada da onun həqiqətən də hüquqi müdafiə marağı olması mümkündür).

 

İPM-in 74-cü maddəsi:

Sual 1: Bu müddəa mübahisələndirmə və məcburetmə haqqında iddilara tətbiq olunurmu?

Cavab: Bəli, çünki diskresion səlahiyyətin yoxlanması həm mübahisələndirmə haqqında iddia ilə bağlı (bax: İPM-in 70-ci maddəsinə dair 5-ci sual), həm də məcburetmə haqqında iddia ilə bağlı (bax: İPM-in 33-cü maddəsi ilə bağlı 1-ci sual) ola bilər.

Sual 2: İPM-in 74-cü maddəsində „həmçinin“ sözü necə başa düşülməlidir?

Cavab: Burada nəzərdə tutulur ki, iddiaçının diskresion səlahiyyət çərçivəsindən qəbul edilmiş akt ilə hüquqları pozulmuşdursa (mübahisələndirmə haqqında iddia) və ya irəli sürülmüş tələbə malikdirsə (məcburetmə haqqında iddia), onda məhkəmə təkcə diskresion səlahiyyət müəyyən edən qanun müddəasının hüquqi nəticə ilə bağlı hissədə deyil, həm də təbii ki, müddəanın tərkib ilə bağlı [dispozisiyası ilə bağlı] hissənin ilkin şərtlərini yoxlaya bilər.

 

İPM-in 75-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 75.2-ci maddəsinin özünəməxsus əhəmiyyəti vardırmı?

Cavab: Əslində İPM-in 69.7-ci maddəsində eynisi dayanır (bax: orada).

Sual 2: İPM-in 75.4-cü maddəsinin 2-ci cümləsində hansı məhkəmə nəzərdə tutulmuşdur?

Cavab: Qanunun mətni müəyyən edir ki, şikayət müddəti axımında ilkin məhkəmə səlahiyyətli məhkəmədir. Amma ola bilər ki, artıq şikayət apellyasiya məhkəməsində olsun; onda şikayətin geri götürülməsi barəsində bəyanat ona da, digər hallarda ancaq ilkin məhkəməyə təqdim edilməlidir. Bu həm də İPM-in 86.4-cü maddəsindən irəli gəlir.

 

İPM-in 76-cı maddəsi:

Sual 1: İPM-in 76-cı maddəsinə əsasən düzəlişlərin edilməsi məhkəmənin vəzifə borcu qaydasında [ex officio] yoxsa ərizə əsasında edilir?

Cavab: Kifayət qədər arqument bu istiqamətdə çıxış edir ki, hər ikisi mümkün olmalıdır. Maddənin adının düzəlişlərin edilməsi üçün ərizənin verilməsini istisna etdiyini demək mübahisəli görünür. İPM-in 77-ci maddəsi (Başlıq: Ərizə əsasında düşəlişlərin aparılması) başqa bir tərkibi tənzimləyir (işin halları ilə bağlı hissədə düzəlişlərin edilməsi), İPM-in 76-cı maddəsi isə məhkəmə qərarının bütün hissələrinin mətnində olan səhvlərə aiddir.

Sual 2: Aşkar yanlışlıqlar və ya səhvlər dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: Məhkəmə qərarının oxunması zamanı hər bir oxucunun birbaşa nəzərinə çarpmalıdır ki, nə isə səhvdir. Məzmun səhvləri, məs: hüququn səhv tətbiq edilməsi heç də bununla ehtiva edilmir.

Sual 3: İştirakçılar surətləri geriyə göndərmirlərsə, bəs onda necə?

Cavab: Qanun bunun üçün heç bir sanksiya nəzərdə tutmur; deməli bununla yaşamaq lazımdır ki, iştirakçılardan kiminsə düzgün olmayan məhkəmə qərarı mətni vardır.

Sual 4: Fərz edək ki, məhkəmə qərarının nəticə hissəsində xərclər məsələsinin həlli (və ya xərclər məsələsinin bir hissəsinin həlli) səhvən unudulmuşdur. Belə olan halda məhkəmə qərara özü düzəliş edə bilərmi? Əgər edə bilərsə, o bunu hansı müddət ərzində etməlidir?

Cavab: İPM-in 76 və 77-ci maddələrində məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsi imkanı nəzərdə tutulmamışdır (əgər söhbət İPM-in 76.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada „aşkar yanlışlıq“dan getmirsə). Ona görə də sözügedən hallarda İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən MPM-in müvafiq müddəalarının tətbiqi barədə düşünmək olar və bu müddəaların tətbiqi inzibati prosesin prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməyəcək. Bu o deməkdir ki, məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsinə dair MPM-in müddətlə bağlı müvafiq müddəaları da şamil olunmalıdır. Lakin məhkəmə qərarına düzəlişlərin edilməsi hər bir halda onun qanuni qüvvəyə minməsinə qədər baş verə bilər (bax: İPM-in 78-ci maddəsi).

 

İPM-in 77-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 77-ci maddəsi ilə hansı hallar nəzərdə tutulmuşdur?

Cavab: Burada ancaq məhkəmə qərarının təsviri hissəsində olan səhvlərdən və yanlışlıqlardan gedir (bax: İPM-in 69.1.2.-ci maddəsi) və bu yanlışlıqlar İPM-in 76-cı maddəsində olduğu kimi „aşkar“ olmalı deyil.

Sual 2: İPM-in 77.2-ci maddəsinə əsasən verilən qərardad şifahi məhkəmə baxışı olmadan da qəbul edilə bilərmi?

Cavab: Burada İPM-in 76.2-ci maddəsinin 2-ci cümləsinin uyğun olaraq tətbiq edilməsi mümkündür. Həm də qərardadların bir qayda olaraq əvvəlcədən heç bir şifahi məhkəmə baxışı olmadan qəbul edilməsini də göz önünə almaq lazımdır, bax: İPM-in 16.3-cü maddəsi.

Sual 3: Sədr hakim iştirak etmək iqtidarında olmadıqda və digər hakimlər arasında və 1:1 olduqda, necə hərəkət edilir?

Cavab: Qanun burada hansısa bir həll yolunu təklif etmir. Sədrin nümayəndəsinin burada birgə qərar vermək qabiliyyətinin olub-olmaması sual altındadır. Müddəa o cür dəyişdirilməlidir ki, prinsipcə hakimin biri iştirak edə bilmədikdə, onun nümayəndəsi onun yerinə işləyə bilsin.

Sual 4: Fərz edək ki, məhkəmə qərarının nəticə hissəsində xərclər məsələsinin həlli (və ya xərclər məsələsinin bir hissəsinin həlli) səhvən unudulmuşdur. Belə olan halda məhkəmə qərara özü düzəliş edə bilərmi? Əgər edə bilərsə, o bunu hansı müddət ərzində etməlidir?

Cavab: İPM-in 76 və 77-ci maddələrində məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsi imkanı nəzərdə tutulmamışdır (əgər söhbət İPM-in 76.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada „aşkar yanlışlıq“dan getmirsə). Ona görə də sözügedən hallarda İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən MPM-in müvafiq müddəalarının tətbiqi barədə düşünmək olar və bu müddəaların tətbiqi inzibati prosesin prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməyəcək. Bu o deməkdir ki, məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsinə dair MPM-in müddətlə bağlı müvafiq müddəaları da şamil olunmalıdır. Lakin məhkəmə qərarına düzəlişlərin edilməsi hər bir halda onun qanuni qüvvəyə minməsinə qədər baş verə bilər (bax: İPM-in 78-ci maddəsi).

 

İPM-in 78-ci maddəsi:

Sual: Məhkəmənin özünün çıxardığı qərardadları yoxlaması üzrə formal icraat mövcuddurmu və/və ya məhkəmə öz qərarlarına sonradan dəyişiklik edə bilərmi?

Cavab: Məhkəmənin öz qərarlarını yoxlaması ilə bağlı xüsusi icraat (yəni apellyasiya şikayəti verildikdən sonra birinci instansiya məhkəməsinin özünün çıxarmış olduğu qərardadlara qarşı qərar qəbul etməsi üzrə icraat) Almaniya qanunvericiliyində aşkar surətdə təsbit edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının İPM-i isə belə bir imkanı nəzərdə tutmur. Çox güman ki, məcəllədə belə bir formal (və məcburi xarakter daşıyan) aralıq icraatın nəzərdə tutulması arzu edilməmişdir. Bu baxımdan İPM-in 86 və 87-ci maddələrində əksini tapmış qaydalar tükəndirici hesab olunmalıdır.

Məhkəmənin öz qərardadlarını (hətta bu qərardadlardan şikayət verilmədiyi hallarda da) dəyişə bilib-bilməməsi ilə bağlı vəziyyət isə bir qədər fərqlidir. Almaniyanın məhkəmə təcrübəsinə əsasən qismən belə bir mövqedən çıxış edilir ki, məhkəmə hər bir halda tamamilə ağır və aşkar yanlışlıqlar (səhvlər) mövcud olan zaman müstəsna olaraq özü də, yəni xidməti vəzifəsinə görə qərarını dəyişə bilər. Lakin bu yalnız qərardadlara münasibətdə şamil olunan bir praktikadır. Dəyişmə haqqında belə bir qərardadın qəbul edilməsindən əvvəl proses iştirakçılarının mövqeyi mütləq öyrənilməlidir (bax: İPM-in 11.2-ci maddəsi).

 

İPM-in 79-cu maddəsi:

Sual 1: İPM „Məhkəmə qərarlarının icrası haqqında“ AR Qanununa hansı münasibətdə dayanır?

Cavab: Birinci növbədə İPM lex specialis [xüsusi qanun] kimi üstün tətbiq olunma qüvvəsinə malikdir, bax: İPM-in 116.1-ci maddəsi.
İPM-in 80-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 80.3-cü maddəsində dəqiq siyahı nəzərdə tutulmuşdurmu?

Cavab: Bu yəqin ki, belə deyildir. Belə ki, məs: məhkəmənin işə aid ərizələrə yardım etmə prinsipi əminliklə qərardad ilə bağlı icraata da (ələlxüsus İPM-in 40-cı və sonrakı maddələrinə əsasən müvəqqəti xarakterli müdafiə ilə bağlı) tətbiq edilir.

 

İPM-in 81-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 81.1-ci maddəsinin İPM-in 83.1-ci maddəsinə münasibəti necədir?

Cavab: İPM-in 81.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsi bir tərəfdən müəyyən edir ki, İPM ilə istisna edilmədiyi hallarda bu cür qərarlara qarşı şikayət mümkündür, amma İPM-in 83.1-ci maddəsi isə „müstəqil mübahisələndirilməsi bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş qərardadlardan“ danışır. Bu qeyri-müəyyəndir. Əsas qayda İPM-in 81.1-ci maddəsi olmalıdır; İPM-in 83.1-ci maddəsini müstəqil mübahisələndirilə bilməyən qərardadları misal qaydasında sadalayan (bax: orada) İPM-in 83.3-cü maddəsinə ancaq əks qayda kimi başa düşmək lazımdır. Yəni qərarın şikayət ilə mübahisələndirilməsi mümkün olmadığı yazılmadığı hallarda, şikayətin mümkün olması istiqamətində düşünmək olar. Birinci instansiyanın ancaq müəyyənedici və ya deklarativ qərardadlarında amma əlavə problemlər meydana çıxır. (bax: məs: yuxarıda İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə dair və İPM-in 66.4-cü maddəsinə dair).

Sual 2: İPM-in 81.2-ci maddəsini formal və maddi şikayət anlamında başa düşmək lazımdır?

Cavab: Bu ondan asılıdır ki, „tələblər“ necə təfsir edilir. Bununla əsl prosessual vəsatətlər başa düşülürsə, onda bu o demək olardı ki, ancaq o iştirakçılar (məs: prosesə cəlb edilmiş və ya cavabdeh) şikayət verə bilərlər ki, həmin iştikraçı o vəsatəti qaldırmış olsun (formal şikayət); əks halda kifayət edər ki, iştirakçılardan biri mübahisələndirilən qərar ilə maddi (yəni məzmunca) ziyan görsün. Almaniyada maddi ziyanın olması prinsipi kifayət edir.

Sual 3: Şikayətlər barəsindən qərarlara dair şifahi məhkəmə baxışının olması zəruridirmi, yoxsa İPM-in 81.3-cü maddəsinə əsasən də İPM-in 16.3-cü maddəsi tətbiq edilə bilər?

Cavab: Bununla bağlı bax: İPM-in 87-ci maddəsinə dair 3-cü sual. İPM-in 81.3-cü maddəsi görünür ki, təkcə İPM-in 45-ci və sonrakı maddələrinə (birinci instansiya) deyil, həm də İPM-in 1-39-cu maddələrində olan ümumi icraat müddəalarına da göndəriş edir. Apellyasiya məhkəmə birinci instansiya kimi çıxış etdiyi halda (məs: müvəqqəti xarakterli məhkəmə müdafiəsi çərçivəsində, yəni „o, əsas iş üzrə məhkəmədirsə“, bax: İPM-in 40-cı maddəsinə dair 3-cü sual), müddəalar onsuz da birbaşa tətbiq edilir.

Sual 4: Apellyasiya instansiyası məhkəməsində şikayət üzrə icraat zamanı da iddianın geri götürülməsi və ya iddiadan imtina edilməsi, eləcə də barışıq sazişinin, yaxud hüquqi mübahisənin nizamlanması barədə müştərək bəyanatın bağlanması mümkündürmü?

Cavab: Əlbəttə, bu mümkündür və İPM-in 81.3-cü maddəsində əksini tapmış göndərişdən irəli gəlir. Bunu İPM-in 88-ci maddəsi də təsdiq edir. Belə hallarda apellyasiya instansiya məhkəməsi işə birinci instansiya məhkəməsi kimi baxır.

İnzibati məhkəmə icraatına üçüncü şəxsin zəruri cəlbetmə qaydasında cəlb edilməməsi və bu məsələyə apellyasiya instansiyası məhkəməsində icraat zamanı baxılması problemi hazırda (Mart 2017-ci il) Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin icraatındadır.

Sual 5: İnzibati məhkəmə icraatına üçüncü şəxs qismində mütləq cəlb edilməli olan (zəruri cəlbetmə), lakin cəlb edilməyən şəxs onun iştirakı olmadan qəbul edilmiş qərardan apellyasiya şikayəti verə bilərmi?

Cavab: Misal: Fərz edək ki, hər hansı bir tikinti icazəsindən şikayət vermiş qonşunun iddiası üzrə işə baxılan zaman tikintiyə icazə almış müvafiq şəxs icraata cəlb olunmur və məhkəmənin qərarı ilə tikinti icazəsi ləğv edilir. Tikintiyə icazə almış şəxs bu məhkəmə icraatında iştirak etmədiyi üçün çıxarılmış məhkəmə qərarından şıkayət edə bilməyəcək (bax: İPM-in 81.2 və 90.2-ci maddələri) və beləliklə, apellyasiya şikayəti qeyri-mümkün olacaq. Bu vəziyyəti düzəltmək üçün başqa imkanlar olmalıdır, çünki üçüncü şəxsin (göstərilən misalda bu tikintiyə icazə almış şəxsdir) iştirakı olmadan çıxarılmış qərar onun hüquqlarını pozur (burada məsələ məhkəmə qərarının konkret nəticə hissəsindən və iddianın növündən asılıdır). Hər bir halda İPM-in 28-ci maddəsinə müvafiq olaraq, məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə minməsinə qədər vəsatət vasitəsilə üçüncü şəxs qismində inzibati məhkəmə icraatına cəlb olunma imkanının mövcudluğunu sonradan tikintiyə icazə almış şəxsin nəzərinə çatdırmaq olar. Bu cür vəsatət birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilməlidir. Lakin birinci instansiya məhkəməsi üçüncü şəxsin cəlb edilməsini (haqsız olsa da) zəruri hesab etməsə und ona görə də məhkəmə qərarının ləğv edilməsi barədə qərardad qəbul etməsə, yaxud məhkəmə qərarı artıq qanuni qüvvəyə minərsə, həmin vəsatətin də heç bir köməyi olmayacaqdır. Almaniyada sözügedən məsələ ilə əlaqədar belə hesab edilir ki, zəruri cəlbetmə həyata keçirilmədən çıxarılan (iddianı təmin edən) məhkəmə qərarı cəlb edilməli olan üçüncü şəxsə münasibətdə etibarsızdır. Bununla da həmin şəxs, məsələn, inzibati orqana qarşı öz hüquqi vəziyyətinin dəyişilməz qalmasına dair müəyyənetmə haqqında iddia qaldıra bilərdi. Bu o deməkdir ki, göstərilən misalda tikintiyə icazə almış şəxs aldığı icazənin etibarlılığının müəyyən edilməsinə dair iddia qaldıra bilmək imkanına malik olmalıdır. Yəni, onun qonşusunun iddiası üzrə çıxarılmış qərarın praktiki baxımdan dəyəri və qüvvəsi yoxdur.

Yadda saxla: Əslində göstərilən problem yalnız o zaman meydana çıxa bilər ki, söhbət cəlb edilməli olan bir şəxsdən getsin. Yox, əgər hər hansı bir inzibati orqan icraata cəlb edilməli olarsa (məsələn, aidiyyətlə əlaqədar), onun cəlb edilməməsi həmin inzibati orqanın subyektiv hüquqlarının pozulmasını deyil, icraat zamanı nöqsana yol verilmiş olmasını bildirəcəkdir. Çünki aidiyyət İPM-də nəzərdə tutulmuş mənada subyektiv hüquq demək deyil.

Sual 6: İPM-in 13-cü maddəsində təsbit edilmiş məhkəmənin yardım etmək vəzifəsi İPM-in 81.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada apellyasiya məhkəməsində icraat zamanı da tətbiq olunurmu?

Cavab: Bununla bağlı bax: İPM-in 13-cü maddəsi ilə bağlı verilmiş 3-cü sual.
İPM-in 82-ci maddəsi:

Sual 1: „Apellyasiya şikayəti həddində“ dedikdə nə başa düşülür?

Cavab: Apellyasiya məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsinin qərarının mübahisə predmetinə, hətta o, düşündüyü halda ki, birinci instansiya məhkəməsi iş üzrə tam qərar verməmişdir (belə demək mümkünsə „proses qalıqları“ vardır) və ya mübahisə predmetini çox geniş nəzərdə tutmuşdur, ona bağlıdır. Bundan başqa apellyasiya məhkəməsi şikayət ərizəsinin hədlərindən kənara çıxmamalıdır (İPM-in 52-ci maddəsi İPM-in 81.3-cü maddəsi vasitəsilə təbtiq edilir). Amma diqqət edin: həm də apellyasiya instansiyasında iddianın dəyişdirilməsi və s. hələ mümkündür (bax: İPM-in 54-cü maddəsi İPM-in 81.3-cü maddəsi ilə əlaqədə).

Vacib qeyd: Lakin şikayət ərizəsinə bağlılıq yalnız ərizənin məzmunla (mübahisə predmeti ilə) bağlı hissəsinə aiddir və apellyasiya məhkəməsinin prosessual səlahiyyətləri və imkanlarına şamil edilmir. Bu səbəbdən şikayətçi İPM-in 87.7-ci maddəsinin tələbindən yan keçə və İPM-in 87.7.1 və 87.7.2-ci maddələrində göstərilən müstəsna hallar mövcud olmadığı təqdirdə işin birinci instansiya məhkəməsinə göndərilməsini tələb edə bilməz! Başqa sözlə, şikayətçi işin birinci instansiya məhkəməsinə göndərilməsi ilə məhdudlaşan şikayət ərizəsi ilə apellyasiya məhkəmə instansiyasını İPM-in 87.7.1 və 87.7.2-ci maddələrində göstərilən müstəsna hallardan asılı olmayaraq, işi birinci instansiya məhkəməsinə göndərməyə məcbur edə bilməz. Apellyasiya məhkəməsində icraat zamanı iddianın dəyişdirilməsinin yolverilməzliyi ilə bağlı müqayisə et: İPM-in 13-cü maddəsinə dair 3-cü sualın cavabının sonu.

Sual 2: Apellyasiya instansiyasında tamamilə yeni sübut vasitələri təqdim edilə bilərmi?

Cavab: Almaniyada xeyr. Amma İPM-in 82-ci maddəsi burada daha mərhəmətlidir. İPM-in 82-ci maddəsi İPM-in 12-ci maddəsinə uyğun gəlməyən yeni müddəalardan danışdığı üçün, işin hallarından asılı olaraq gecikdirilmiş və İPM-in 12.3 və 4-cü maddələrindən irəli gələn iştirakçıların yardım etmək vəzifəsinə uyğun gəlməyən sübut vasitələri apellyasiya instansiyası tərəfindən rədd edilə bilər. Amma İPM burada həm də təzyiq göstərir, bax: İPM-in 85.3-cü maddəsi.

 

İPM-in 83-cü maddəsi:

Sual 1: İPM-in 83.2-ci maddəsi nə nəzərdə tutur?

Cavab: Məhkəmə qərarının məzmun etibarilə nəticəsinə aid olmayan, ancaq onun əsaslandırılmasına və ya xərclər olan hissəyə aid olan apellyasiya şikayəti yolverilməzdir.

Sual 2: İPM-in 12.4-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə əsasən qərar da „sübutlar barəsində qərardadlara“ aiddir?

Cavab: Bu təfsir məsələsidir. Amma qəbul edilə bilən bir məsələ olardı, çünki sübutetmə yükü barədə suallar elə „sübut barəsində“ suallardır.

Sual 3: İPM-in 83.3.6-cı maddəsində sadalama dəqiq siyahıdır?

Cavab: Burada artıq tənzimlənmiş məsələni təkrarlayan deklarativ müddəadan bəhs edilir. „İPM-in 55.4-cü maddəsi“ görünür ki, səhv istinaddır; burada yəqin ki, İPM-in 55.3-cü maddəsinin 2-ci cümləsinə və ya (amma az yəqin ki) İPM-in 55.5-ci maddəsinin 1-ci cümləsinə əsasən qərardad nəzərdə tutulur, bax: həm də, İPM-in 83-cü maddəsinə dair 1-ci sual. Sadalamada, məs: İPM-in 115.2-ci maddəsinə əsasən qərardad yoxdur.

Sual 4: İPM-in 83.4-cü maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş hallarda iki yoxsa bir icraatdan bəhs edilir?

Cavab: Almaniyada deyərdilər ki, mübahisələndirilə bilməyən qərardadlara qarşı iradlar yekun qərara qarşı hüquqi müdafiə vasitələri çərçivəsində edilməlidirlər. İPM-in 83.4-cü maddəsi qrammatik təfsirdə amma belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, yekun məhkəmə qərarına qarşı şikayət ilə yanaşı mübahisələndirilə bilməyən qərardadlara qarşı da şikayət verilə bilər. Bu amma çox da praktik deyildir, ona görə də birinci alternativ daha üstündür.
İPM-in 84-ci maddəsi:

Sual 1: Apellyasiya icraatında mövqelərini ümumiyyətlə ifadə etmədikdə belə, birinci instasiya proses iştirakçıları istisna edilmirlərmi?

Cavab: Bəli, bu belədir; icraat sadəcə həmin proses iştirakçıları ilə davam etdirilir. Apellyasiya instansiya tərəfindən dəvət olunmalar, yəni yeni proses iştirakçılarının cəlb olunmasına dair bax: İPM-in 28-ci maddəsinin 2-ci sualı. Bu xüsusi cəlb etmə ilə bağlı müddəa həm də apellyasiya məhkəməsi üçün qüvvədədir.

Sual 2: Apellyasiya səviyyəsində də proses iştirakçıları dəyişdirilə bilərmi?

Cavab: İddianın dəyişdirilməsi barəsində İPM-in 54-cü maddəsi apellyasiya məhkəməsinə münasibətdə qüvvədə olduğu üçün dəyişdirilmə, məs: cavabdehin dəyişdirilməsi həm də bu instansiya da da mümkündür.

Sual 3: İnzibati məhkəmə icraatına üçüncü şəxs qismində mütləq cəlb edilməli olan (zəruri cəlbetmə), lakin cəlb edilməyən şəxs onun iştirakı olmadan qəbul edilmiş qərardan apellyasiya şikayəti verə bilərmi?

Cavab: Misal: Fərz edək ki, hər hansı bir tikinti icazəsindən şikayət vermiş qonşunun iddiası üzrə işə baxılan zaman tikintiyə icazə almış müvafiq şəxs icraata cəlb olunmur və məhkəmənin qərarı ilə tikinti icazəsi ləğv edilir. Tikintiyə icazə almış şəxs bu məhkəmə icraatında iştirak etmədiyi üçün çıxarılmış məhkəmə qərarından şıkayət edə bilməyəcək (bax: İPM-in 81.2 və 90.2-ci maddələri) və beləliklə, apellyasiya şikayəti qeyri-mümkün olacaq. Bu vəziyyəti düzəltmək üçün başqa imkanlar olmalıdır, çünki üçüncü şəxsin (göstərilən misalda bu tikintiyə icazə almış şəxsdir) iştirakı olmadan çıxarılmış qərar onun hüquqlarını pozur (burada məsələ məhkəmə qərarının konkret nəticə hissəsindən və iddianın növündən asılıdır). Hər bir halda İPM-in 28-ci maddəsinə müvafiq olaraq, məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə minməsinə qədər vəsatət vasitəsilə üçüncü şəxs qismində inzibati məhkəmə icraatına cəlb olunma imkanının mövcudluğunu sonradan tikintiyə icazə almış şəxsin nəzərinə çatdırmaq olar. Bu cür vəsatət birinci instansiya məhkəməsinə təqdim edilməlidir. Lakin birinci instansiya məhkəməsi üçüncü şəxsin cəlb edilməsini (haqsız olsa da) zəruri hesab etməsə und ona görə də məhkəmə qərarının ləğv edilməsi barədə qərardad qəbul etməsə, yaxud məhkəmə qərarı artıq qanuni qüvvəyə minərsə, həmin vəsatətin də heç bir köməyi olmayacaqdır. Almaniyada sözügedən məsələ ilə əlaqədar belə hesab edilir ki, zəruri cəlbetmə həyata keçirilmədən çıxarılan (iddianı təmin edən) məhkəmə qərarı cəlb edilməli olan üçüncü şəxsə münasibətdə etibarsızdır. Bununla da həmin şəxs, məsələn, inzibati orqana qarşı öz hüquqi vəziyyətinin dəyişilməz qalmasına dair müəyyənetmə haqqında iddia qaldıra bilərdi. Bu o deməkdir ki, göstərilən misalda tikintiyə icazə almış şəxs aldığı icazənin etibarlılığının müəyyən edilməsinə dair iddia qaldıra bilmək imkanına malik olmalıdır. Yəni, onun qonşusunun iddiası üzrə çıxarılmış qərarın praktiki baxımdan dəyəri və qüvvəsi yoxdur.

Yadda saxla: Əslində göstərilən problem yalnız o zaman meydana çıxa bilər ki, söhbət cəlb edilməli olan bir şəxsdən getsin. Yox, əgər hər hansı bir inzibati orqan icraata cəlb edilməli olarsa (məsələn, aidiyyətlə əlaqədar), onun cəlb edilməməsi həmin inzibati orqanın subyektiv hüquqlarının pozulmasını deyil, icraat zamanı nöqsana yol verilmiş olmasını bildirəcəkdir. Çünki aidiyyət İPM-də nəzərdə tutulmuş mənada subyektiv hüquq demək deyil.

 

 

İPM-in 85-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 85.2-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulan yazılı ərizələrdə söhbət yeni bir şikayətdən, yoxsa sadəcə tamamlamadan gedir?

Cavab: Müddəanın mənası və məqsədi bu cür düşünməyə sövq edir ki, bu cür sonradan verilən əsaslandırmalar ancaq artıq yönəlmiş olan şikayətə əlavədirlər, yəni onu tamamlayırlar.

Sual 2: İPM-in 85.3-ci maddəsi sonradan sübut vasitələrinin və vəsatətlərinin irəli sürülməsini istisna edirmi?

Cavab: Bu cür düşünmək istiqamətində „bütün“ ifadəsi arqument kimi çıxış edir; bu baxımdan İPM-in 82-ci maddəsinin 2-ci cümləsində nəzərdə tutulmuş qayda nisbiləşdirilir.

Sual 3: İPM-in 85.1-ci maddəsinin 2-ci cümləsi qərardadların elan olunmasından danışır; bu İPM-in 23.1-ci maddəsinə necə uyğun gəlir?

Cavab: İPM-in 23.1-ci maddəsi daha xüsusi və dəqiq müddəadır; ona əsasən qərardadlar elan deyil, yazılı şəkildə təqdim edilir və müddətin axımının başlanması üçün də həmin tarix əsas götürülür.

 

İPM-in 86-cı maddəsi:

Sual 1: Birinci instansiya məhkəməsi İPM-in 86.2-ci maddəsinə görə nə zaman və hansı müddətə hərəkət etməlidir?

Cavab: Birinci instansiya məhkəməsi İPM-in 86.3-cü maddəsinin (daxil olduğundan 5 gün müddətində) vaxt təzyiqi altındadır; o, dərhal hərəkət etməlidir. Əgər qüsurlar 5 gün ərzindən aradan qaldırılmırsa, onda qanun tələb edir ki, iş göndərilməlidir. Zəruri hallarda apellyasiya məhkəməsi formal çatışmazlıqları yoxlamalı və mümkün olduğu halda onların aradan qaldırılmasına yardım etməlidir.

Sual 2: İPM-in 86.3-cü maddəsinin 5 günlük müddəti bir neçə şikayətçi olduğu və ya ola bildiyi hallarda da imperativ qayda kimi qalır?

Cavab: Bu iddia qismən təmin edildiyi hallarda (bu halda iddiaçı və cavabdeh şikayətçi kimi çıxış edə bilərlər) və ya bir neçə iddiaçının olduğu hallarda ola bilər. Bunu birinci instansiya məhkəməsi artıq şikayətin verilməsi zamanı aktlardan görə bilər. Belə qəbul etmək olardı ki, aktlar ancaq bütün iştirakçıları üçün şikayət müddəti keçdiksən sonra apellyasiya məhkəməsinə göndərilə bilər; digər tərəfdən bu 30 gün davam edə bilər (İPM-in 85.1-ci maddəsi). Deməli daha çox bu cür düşünmək olar ki, elə birinci şikayət verildiyi zamanı aktlar 5 gün ərzində təqdim edilməlidir; apellyasiya məhkəməsi sonra məntiqi olaraq qərar verənədək gözləyəcək ki, digər şikayətçilər də meydana çıxacaqmı (bax: həm də İPM-in 87.1-ci maddəsi).

Sual 3: İPM-in 86.4-cü maddəsinə sasaən şikayətin geri götürülməsin dair mübahisə olduğu zaman hansı qayda qüvvədə olur?

Cavab: Birinci instansiya məhkəməsinin şifahi baxış olmadan qəbul edilə bilən İPM-in 86.4-cü maddəsinə əsasən qərardadı təzədən mübahisələndirilə bilən olmalıdır (İPM-in 16.3-cü maddəsi), çünki onun barəsindən şikayəti istisna edən müddəa yoxdur. İPM-in 55.5-ci maddəsinin 3-cü cümləsi burada tətbiq olunmamalıdır.

Sual 4: İPM-in 86.4-cü maddəsinə əsasən qəbul edilmliş qərardad xərclər barəsində də qərar nəzərdə tuturmu?

Cavab: İPM-in 88.4-cü maddəsi ilə müqayisə əks nəticənin çıxarılmasına yol açır; əgər hələ heç bir xərc olmamışdırsa, onda xərclər barəsində qərara da ehtiyac qalmır.

Sual 5: Apellyasiya instansiya məhkəməsi də birinci instansiya məhkəməsi kimi formal xətaların aradan qaldırılması ilə bağlı yardım etmək vəzifəsi daşıyırmı?

Cavab: Qanunun özündən apellyasiya instansiya məhkəməsinin belə bir vəzifəsi irəli gəlmir, çünki İPM-in 86.2-ci maddəsi yalnız birinci instansiya məhkəməsini ehtiva edir. Lakin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasında təsbit olunmuş ədalətli məhkəmə araşdırması prinsipi apellyasiya instansiya məhkəməsinin də belə bir vəzifə daşıdığını güman etməyə əsas verir. Bunun üçün dəlil qismində İPM-in 81.3-cü maddəsinə əsasən həmin məcəllənin 13-cü maddəsinin apellyasiya instansiya məhkəmələrinə də şamil olunmasını göstərmək olar.

Sual 6: Apellyasiya şikayətlərinin formal tələblərə riayət edib-etməməsinin yoxlanılması zamanı birinci instansiya məhkəməsi və apellyasiya məhkəməsi arasında iş bölgüsü necədir?

Cavab: Göstərilən maddələr iki məhkəmə arasındakı iş bölgüsünü dəqiq təsvir edir. Buna əsasən, apellyasiya məhkəməsi apellyasiyanın mümkünlük şərtlərini yoxlamalı, birinci instansiya məhkəməsi isə hazırlıq xarakterli tədbirləri görməlidir.

Sual 7: Əgər birinci instansiya məhkəməsi özünün İPM-in 86.2-ci maddəsindən irəli gələn məsləhət vermək və yardım etmək vəzifəsini yerinə yetirməzsə, apellyasiya məhkəməsi nə etməlidir?

Cavab: Bununla bağlı 2 həll yolu mümkündür. Birinci həll yoluna əsasən, birinci instansiya məhkəməsinin yerinə yetirmədiyi bu vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün iş materilları ona “geri qaytarıla” bilər. İkinci həll yoluna əsasən isə, apellyasiya məhkəməsi şikayətçiyə özü yardım edə bilər. Axı onun da bu cür vəzifəsi mövcuddur (bununla bağlı bax: İPM-in 86-cı maddəsi ilə bağlı verilmiş sual 6). İcraatın sürətli aparılması ilə bağlı düşüncələr daha çox 2-ci həll yolunun tətbiqini şərtləndirir. Çünki birinci instansiya məhkəməsinin üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməməsi sonda şikayətçinin ziyanına səbəb olmamalıdır.

Sual 8: İPM-in 86.1.4-cü maddəsinə əsasən dövlət rüsumunun ödənilməsi məsələsinə münasibət 

Cavab: „Dövlət rüsumu haqqında“ Azərbaycan Respublikası Qanununun 9.1.12-ci maddəsinə əsasən, vətəndaşlar, inzibati orqanlar və vəzifəli şəxslər inzibati hüquq münasibətlərindən əmələ gələn işlərdə dövlət rüsumu ödəməkdən azad edilirlər. Beləliklə, İPM-in 86.1.4-cü maddəsi müəyyən dərəcədə əhəmiyyətini itirir.

 

İPM-in 87-ci maddəsi:

Sual 1: Birinci instansiya məhkəməsi mümkünsüzlük üçün əsas gördüyü halda şikayəti rədd edə bilərmi?

Cavab: İPM-in 87.2 və 3-cü maddələri ancaq apellyasiya məhkəməsinə belə bir səlahiyyət verir ki, mümkünlülük şərtlərini yoxlasın. Birinci instansiya məhkəməsinin də belə bir səlahiyyəti tanınmır.

Sual 2: İPM-in 87.4-cü maddəsinə əsasən şikayətin mümkünlülüyü və həm də mümkünsüzlüyü barədə qərardad qəbul edilməlidirmi?

Cavab: Şikayətin mümkünsüzlüyü barəsində həmişə qərarad qəbul edilməlidir, bax: İPM-in 87.3-cü maddəsi və İPM-in 87.4-cü maddəsinin 2-ci cümləsi. İPM amma aydın olaraq həm də şikayətin mümkünlüyü halında da, xüsusi bir pozitiv qərardadın qəbul edilməsini nəzərdə tutur; hər bir halda İPM-in 87.4-cü maddəsinin 1-ci cümləsi belə başa düşülə bilər.

Sual 3: İPM-in 87.4-cü maddəsində əvvəlcədən şikayət baxış olmalıdırmı?

Cavab: İPM-in 16.3-cü maddəsi ümumi müddəa kimi həm də apellyasiya məhkəməsinə münasibətdə qüvvədədir. Məsələ ondan asılıdır ki, „işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul edilmədikdə“ nə deməkdir (bax: həm də İPM-in 87.7.2-ci maddəsi). Almaniyada bu ifadə altında o cür qərarlar başa düşülür ki, qərar iddianın əsaslılığını yoxlama mərhələsinə çatmış olsun, yəni ancaq iddianın və ya şikayətin mümkünlük hissəsinə münasibət bildirmiş olmasın. Bu o demək olardı ki, İPM-in 87.4-cü maddəsinə əsasən verilən qərardadlarda şifahi məhkəmə baxışına ehtiyac yoxdur. İPM-in 87.5-ci maddəsi onda ancaq mümkün şikayətlərə aiddir (bax: həm də 4-cü sual).

Sual 4: İPM-in 87.5-ci maddəsi hansı halları nəzərdə tutur?

Cavab: Ya ancaq mümkün [yolverilən] şikayətləri, yəni mahiyyəti üzrə qərar qəbul edilən şikayətləri, ya da bütün şikayətləri. Onda İPM-in 87.5-ci maddəsi İPM-in 16.3-cü maddəsinə münasibətdə lex specialis olardı. Müddəanı sistematik yerləşdirdikdə, onda birinci həll yolu daha uyğun görünür.

Sual 5: İPM-in 87.6-cı maddəsini 2-ci cümləsi nəyi nəzərdə tutur?

Cavab: Apellyasiya məhkəməsi şikayət ərizəsinə bağlıdır (İPM-in 82-ci maddəsində olduğu kimi, bax: orada), yəni o, məhkəmə qərarını, məs: şikayətçinin ziyanına olaraq dəyişdirə bilməz.

Sual 6: İPM-in 87.7-ci maddəsinin 1-ci cümləsində „mahiyyəti üzrə“ dedikdə nə nəzərdə tutulur?

Cavab: Burada (adi haldan fərqli olaraq) apellyasiya məhkəməsinin əsaslılıq üzrə yoxlaması məsələsi deyil, bir qayda olaraq onun özünün „yekun qərar verməsi“, yəni işi geri göndərmədən axıra kimi prosesi başa çatdırması nəzərdə tutulur.

Sual 7: Birinci instansiya məhkəməsi işin geri göndərilməsi zamanı nə dərəcədə apellyasiya instansiya məhkəməsinin mövqeyinə bağlıdır?

Cavab: İPM-in 87.9-cu maddəsi sistematik olaraq İPM-in 87.7.1 və 2-ci maddələrinə aiddir və İPM-in 73.2-ci maddəsinə əsasən inzibati orqanı məhkəmənin mövqeyini nəzərə almağa məcbur edən məhkəmə qərarında olduğu kimi bağlılığı təsvir edir. Bu o deməkdir ki, işin halları və hüquqi vəziyyət eyni cür olduğu hallarda birinci instansiya məhkəməsi yenidən qərar vermə zamanı apellyasiya məhkəməsinin mövqeyini qərarın əsasında qoymalıdır. Yayınmalar ancaq müvafiq dəyişiliklər olduğu halda mümkündür.

Sual 8: İPM-in 87.10-cu maddəsinə əsasən apellyasiya məhkəməsinin birinci instansiya məhkəməsi kimi səlahiyyətli olması hansı hallarda ola bilər?

Cavab: Belə bir hal barəsindn düşünmək olardı ki, inzibati orqan şikayət [apellyasiya] instansiyasının pozitiv məcburetmə haqqında qərarından sonra inzibati akt qəbul edir, amma bu inzibati akt məhkəmə qərarına (tam) uyğun gəlmir və ya bu vaxta kimi ortada olmamış üçüncü şəxs bu məhkəmə qərarı əsasında qəbul edilmiş inzibati akta qarşı iddia qaldırır. Burada „şikayət“ anlayışı amma hər bir halda çaşqınlıq yaradır; bəlkə burada iddia və ya İİQ-ın 71-ci və sonrakı maddələrinə əsasən inzibati şikayət nəzərdə tutulmuşdur? Hansı hüquqi müdafiə vasitəsi haqqında təlimatlandırmanın olması məsələsi də aydın deyildir; işin hallarından asılı olaraq bu onda İPM-in 87.10-cu maddəsinə də uyğun gəlir. Görünür ki, qanun istəyir ki, bu cür hallarda aşağı instansiyalar artıq apellyasiya məhkəsinin qarışdığ iş ilə daha məşğul olmasınlar.

Sual 9: Apellyasiya instansiyası məhkəməsi apellyasiya şikayətlərinə baxarkən müvafiq iddianın mümkünlüyünü də yoxlamalıdırmı?

Cavab: İPM-in 87.2-ci maddəsinə əsasən apellyasiya instansiyası məhkəməsi apellyasiyanın mümkünlüyünü yoxlayır. Yəni, burada söhbət aşkar olaraq iddianın mümkünlüyünün yoxlanılmasından getmir. Lakin apellyasiya məhkəməsi ikinci instansiyası məhkəməsi qismində işə mahiyyəti üzrə özü baxdığı üçün (bax: İPM-in 87.7-ci maddəsinin 1-ci cümləsi) iddianın ümumiyyətlə mümkün olub-olmamasının yoxlanılması da daim məhkəmənin xidməti vəzifəsinə əsasən baxmalı olduğu məsələlərə aiddir. Məsələn, əgər birinci instansiyası məhkəməsi iddianın mümkün olmamasına baxmayaraq, onu təmin edibsə, onda cavabdehin apellyasiya şikayəti məsələnin mahiyyəti yoxlanılmamışdan da, məhz göstərilən səbəbdən əsaslı hesab ediləcəkdir. Apellyasiya instansiyası məhkəməsinin, bir qayda olaraq, mübahisə ilə bağlı işə „mahiyyəti üzrə“ baxaraq həll etməsinə dair müddəa onun iddianın mümkünlüyünü yoxlamamasını deyil, yalnız, bir qayda olaraq, özünün yekun qərar çıxarmasını bildirir.

Sual 10: İPM-in 87.7.1-ci maddəsi ilə əlaqədar birinci instansiya inzibati-iqtisadi məhkəmələri tərəfindən yol verilən prosessual pozuntular hansı əhəmiyyətə malikdir? Bu pozuntuların ağırlığı hansısa bir rol oynayırmı?

Cavab: Sözügedən müddəanın tətbiq oluna bilməsi üçün şərt qismində ciddi prosessual pozuntulara yol verilməsi və əlavə olaraq, əhəmiyyətli sayda və ya geniş həcmdə sübutların araşdırılması zərurətinin mövcud olması nəzərdə tutulmuşdur. Bu o deməkdir ki, adi prosessual pozuntu heç vaxt, ağır prosessual pozuntu isə heç də həmişə işin geri qaytarılması üçün kifayət etmir. Lakin İPM-də məhkəmə qərarının kassasiya qaydasında ləğv olunması üçün mütləq əsaslar nəzərdə tutulmuşdur (bax: İPM-in 92-ci maddəsi) və bu müddəanın analogiya qaydasında apellyasiya məhkəməsi instansiyasında icraata tətbiq oluna bilib-bilməməsi sualı yarana bilər. İPM-in 81.3-cü maddəsi bunu istisna edir. İPM-in 87.7.2-ci maddəsi isə xüsusi bir halı tənzimləyir. Buna müvafiq olaraq, birinci instansiya məhkəməsi (prosessual pozuntuya yol verərək) işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul etməmiş, başqa sözlərlə desək, iddianı haqsız olaraq qeyri-mümkün qismdə rədd etmişdir (İPM-in 35.3-cü maddəsinə əsasən). Bu prosessual pozuntu işin apellyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən birinci instansiya məhkəməsinə göndərilməsi ilə nəticələnəcəkdir ki, birinci instansiya məhkəməsinin işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul etməsinə ümumiyyətlə imkan yaradılsın.

Ayrıca bir prosessual pozuntu (birinci instansiya məhkəməsi İPM-in 35.3-cü maddəsinə zidd olaraq mümkün olmayan iddianı əsassız qismdə rədd etdikdə) ilə bağlı bax: İPM-in 35.3-cü maddəsi ilə bağlı suala.

Sual 11: Apellyasiya şikayətlərinin formal tələblərə riayət edib-etməməsinin yoxlanılması zamanı birinci instansiya məhkəməsi və apellyasiya məhkəməsi arasında iş bölgüsü necədir?

Cavab: Göstərilən maddələr iki məhkəmə arasındakı iş bölgüsünü dəqiq təsvir edir. Buna əsasən, apellyasiya məhkəməsi apellyasiyanın mümkünlük şərtlərini yoxlamalı, birinci instansiya məhkəməsi isə hazırlıq xarakterli tədbirləri görməlidir.

Sual 12: Məhkəmə qərarının apellyasiya qaydasında ləğv olunması üçün mütləq əsaslar mövcuddurmu?

Cavab: İPM-də yalnız kassasiya qaydasında icraat zamanı məhkəmə qərarının ləğv olunması üçün mütləq əsaslar nəzərdə tutulmuşdur (bax: İPM-in 92-ci maddəsi) ki, bunlar da xüsusilə ağır prosessual pozuntulara yol verilən hallarda mövcud olur. Bu müddəanın analogiya qaydasında apellyasiya məhkəmələrində icraata şamil oluna bilinib-bilinməməsi sualının yaranması mümkün olsa da, İPM-in tükəndirici tənzimetmə nəzərdə tutan 81.3-cü maddəsi belə bir imkanı istisna edir.

Sual 13: Məhkəmənin özünün çıxardığı qərardadları yoxlaması üzrə formal icraat mövcuddurmu və/və ya məhkəmə öz qərarlarına sonradan dəyişiklik edə bilərmi?

Cavab: Məhkəmənin öz qərarlarını yoxlaması ilə bağlı xüsusi icraat (yəni apellyasiya şikayəti verildikdən sonra birinci instansiya məhkəməsinin özünün çıxarmış olduğu qərardadlara qarşı qərar qəbul etməsi üzrə icraat) Almaniya qanunvericiliyində aşkar surətdə təsbit edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının İPM-i isə belə bir imkanı nəzərdə tutmur. Çox güman ki, məcəllədə belə bir formal (və məcburi xarakter daşıyan) aralıq icraatın nəzərdə tutulması arzu edilməmişdir. Bu baxımdan İPM-in 86 və 87-ci maddələrində əksini tapmış qaydalar tükəndirici hesab olunmalıdır.

Məhkəmənin öz qərardadlarını (hətta bu qərardadlardan şikayət verilmədiyi hallarda da) dəyişə bilib-bilməməsi ilə bağlı vəziyyət isə bir qədər fərqlidir. Almaniyanın məhkəmə təcrübəsinə əsasən qismən belə bir mövqedən çıxış edilir ki, məhkəmə hər bir halda tamamilə ağır və aşkar yanlışlıqlar (səhvlər) mövcud olan zaman müstəsna olaraq özü də, yəni xidməti vəzifəsinə görə qərarını dəyişə bilər. Lakin bu yalnız qərardadlara münasibətdə şamil olunan bir praktikadır. Dəyişmə haqqında belə bir qərardadın qəbul edilməsindən əvvəl proses iştirakçılarının mövqeyi mütləq öyrənilməlidir (bax: İPM-in 11.2-ci maddəsi).

Sual 14: Birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən yol verilmiş hüquqi səhvin qərarın nəticə hissəsi üçün səbəb qismində çıxış etməsi məcburidirmi? Yoxsa, bu kimi hallarda apellyasiya instansiyası məhkəməsində də İPM-in 96.7-ci maddəsi tətbiq olunmalıdır?

Cavab: İPM-də apellyasiya məhkəməsi instansiyasında icraatla bağlı İPM-in 96.7-ci maddəsinə uyğun olan bir müddəa nəzərdə tutulmamışdır. Bu kimi hallarla bağlı çoxsaylı dəlillərə əsaslanaraq söyləmək olar ki, apellyasiya məhkəməsi birinci instansiya məhkəməsinin qərar üçün səbəb rolunu oynamamış səhvini əsas götürərək həmin qərarı ləğv etməyəcəkdir. Görünür, İPM-in 87.6-cı maddəsinin 1-ci cümləsi qərarın nəticə hissəsinin özü dəyişdirilmədən, yalnız əsaslandırma hissəsinin dəyişdirilməsinə yol verir. Nəticə etibarilə, bu, İPM-in kassasiya instansiyasında icraatla bağlı şamil olunan 96.7-ci maddəsinin müvafiq qaydada tətbiq edilməsinə aparıb çıxarır.

Sual 15: İPM-in 87.7-ci maddəsinin 1-ci cümləsində və 87.7.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş „mahiyyəti üzrə“ nə deməkdir?

Cavab: “Mahiyyəti üzrə” anlayışı ilə bağlı ümumi olaraq bax: Ali Məhkəmənin Plenumunun „İnzibati məhkəmə icraatında iddianın mümkünlüyünə dair“ 10.04.2015-ci il tarixli, 5 saylı Qərarının 1.2 və 1.3-cü bəndləri. İPM-in 87.7.2-ci maddəsi birinci instansiya məhkəməsinin iddianın əsaslılığı məsələsi ilə bağlı fikir bildirmədiyi, yəni işə baxılmasının mümkünlük məsələsinin yoxlanılmasından sonra başa çatdığı halları tənzimləyir. Başqa sözlərlə desək, burada söhbət İPM-in 35.3-cü maddəsi ilə ehtiva olunan hallardan (iddianın mümkün sayılmamaqla rədd edilməsi) gedir. İPM-in 87.7-ci maddəsinin 1-ci cümləsində təsbit olunmuş „mahiyyəti üzrə“ sözləri isə, apellyasiya məhkəməsinin hansı hallarda mübahisəni özü həll etməli olması, yaxud hansı hallarda işi yenidən baxılmaq üçün aşağı instansiya məhkəməsinə göndərə bilməsi sualı ilə əlaqədardır. Ona görə də sözügedən müddəadakı „mahiyyəti üzrə“ sözləri apellyasiya məhkəməsinin, bir qayda olaraq, işə özü baxıb qərar qəbul etməli olmasını və müəyyən hallarda iddianın qeyri-mümkün qismdə rədd edilməsinə də yol verildiyini bildirir. Beləliklə, qeyd olunan müddəalarda əksini tapmış „mahiyyəti üzrə“ sözləri kəsb etdikləri məna baxımından bir-birindən əhəmiyyətli şəkildə fərqlənirlər. Apellyasiya instansiyası məhkəməsi bu hallarda (inzibati-iqtisadi məhkəmənin yanlış olaraq iddianı mümkünsüz hesab etdiyi hallarda), məsələyə ciddi yanaşılsa, sərbəst deyil; normal halda apellyasiya instansiyası məhkəməsi mübahisə ilə bağlı (sona qədər) tam şəkildə özü qərar qəbul edir. İşin inzibati və iqtisadi mübahisələrə dair işlər üzrə müvafiq məhkəməyə göndərilməsini qanun yalnız o zaman “ola bilər” müddəası kimi nəzərdə tutur ki, nə zaman ki, İPM-in 87.7.1, yaxud 87.7.2-ci maddələrində qeyd olunan müstəsna hallardan biri mövcud olmuş olsun.

Sual 16: Hər hansı bir iş yuxarı instansiya məhkəməsi tərəfindən işlərə kollegiya qaydasında baxan aşağı instansiya məhkəməsinə geri göndərilərsə, həmin məhkəmədə bu işə hansı tərkib baxmalıdır; işə əvvəl baxmış tərkib, yoxsa başqa bir tərkib?

Cavab: Bu məsələ qanunda tənzimlənməyib. Məhkəmələr bu məsələni özləri üçün işlərin bölgüsü planı (bax: İPM-in 6-cı maddəsi) hazırlamaqla və ya MPM-in müvafiq müddəalarına istinad etməklə həll edə bilərlər.

Sual 17:  İPM-in 87.7-ci maddəsinin şərtləri mövcud olmadıqda, şikayətçi müvafiq məhdud ərizə ilə apellyasiya instansiya məhkəməsini işi birinci instansiya məhkəməsinə göndərməyə məcbur edə bilərmi?

Cavab: bax: İPM-in 82-ci maddəsinə dair 1-ci suala cavab.

 
İPM-in 88-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 88.3-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş istisna həm də İPM-in 85.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş şikayət müddəti ərzində şikayətin geri götürülməsi və yenidən verilməsi zamanı da qüvvədədirmi?

Cavab: Qanun istəyir ki, – İPM-in 55.4-cü maddəsində olduğu kimi – geri götürmə (və ya imtina?) zamanı prinsipcə eyni iş üzrə bir daha icraat olmasın.

Sual 2: Apellyasiya məhkəməsinin qərarının nəticə hissəsi apellyasiya şikayət deyil, iddianın özü geri götürüldükdə, necə səslənir?

Cavab: Almaniyada ikinci instansiya məhkəməsi elan edir ki, birinci instansiya məhkəməsinin qərarı qüvvədən düşür və icraatı iddianın geri götürülməsinə dair müddəaları tətbiq etməklə xərclər haqqında qərar qəbul etməklə dayandırır.

Sual 3: İPM-in 88-ci maddəsi əsasında çıxarılan qərardadın nəticə hissəsinin mətni necə olmalıdır?

Cavab: İPM-in 88.3-cü maddəsi yalnız məhkəmə xərcləri barədə qərardadın çıxarılmalı olmasını müəyyən edir. Həmin məcəllənin 111.3-cü maddəsinə əsasən bu xərcləri şikayətçi daşımalıdır. Lakin 111.3-cü maddədə söhbət şikayətin geri götürülməsindən deyil, şikayətdən imtinadan gedir. Bundan başqa, sözügedən hallarda apellyasiya instansiya məhkəməsində icraata xitam verilməlidir (lakin bu xitamvermə deklarativ xarakter daşıyır, çünki iddianın geri götürülməsi özlüyündə icraatı sona çatdırır).

Sual 4: İddianın geri götürülməsi ilə apellyasiya və ya kassasiya şikayətinin geri

götürülməsi arasındakı fərq nədən ibarətdir?

Cavab: İddianın geri götürülməsi İPM-in 55.4 və 55.5-ci maddələrində təsbit edilmiş nəticəni yaradır (bununla bağlı, İPM-in 55-ci maddəsi ilə bağlı verilmiş 1-ci və 7-ci suala bax). Yəni, bu halda ortada qanuni qüvvəyə minmiş hər hansı bir məhkəmə qərarı olmur. Əksinə, apellyasiya şikayətinin (İPM-in 88-ci maddəsi) və kassasiya şikayətinin (İPM-in 97-ci maddəsi) geri götürülməsi, yalnız hüquqi müdafiə üzrə müvafiq icraatı başa çatdırır. Başqa sözlərlə desək, qeyd olunan hallarda əvvəlki instansiya məhkəməsinin (məhkəmələrinin) qərarı qanuni qüvvəyə minir.

Sual 5: İPM-in 88.2-ci maddəsində əksini tapmış “cavabdeh” anlayışı səhv deyilmi?

Cavab: Bəli. Burada əslində „cavabdeh“ sözünün əvəzinə „qarşı tərəf“ sözləri olmalıdır. Əgər cavabdeh apellyasiya şikayəti veribsə və onu geri götürmək istəyirsə, onda şifahi məhkəmə baxışının başa çatmasından sonra şikayətin geri götürülməsinə yalnız iddiaçının razılığı ilə yol verilir.

 
İPM-in 89-cu maddəsi:

Sual 1: İPM-in 89-cu maddəsində hansı geri götürülmə müddəti nəzərdə tutulmuşdur?

Cavab: İPM-in 97-ci maddəsi ilə müqayisədə belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, İPM-in 89-cu maddəsi şikayətin İPM-in 94.1-ci maddəsinə əsasən 30 günlük müddət ərzində geri götürüldüyü hallar ilə məhdudlaşır; bundan sonra İPM-in 97-ci maddəsi tətbiq edilir və kassasiya məhkəməsi İPM-in 97.4-cü maddəsinə əsasən qərardad qəbul edir.

 
İPM-in 90-cı maddəsi:

Sual 1: İPM-in 95.1.1-ci maddəsində təsbit edilmiş şərtlərin yoxlanılması zamanı apellyasiya instansiyası məhkəməsi kassasiya şikayətinin imzalanmadığını müəyyən edərsə, nə etməlidir?

Cavab: İPM-in 90.3-cü maddəsinə əsasən birinci instansiya məhkəməsində icraatla bağlı müddəalar müvafiq qaydada kassasiya instansiyası məhkəməsindəki icraata da şamil olunur. Buraya həmçinin İPM-in 45.1-ci maddəsinə əsasən iddia ərizəsinin yazılı şəkildə verilməli olması tələbi də aiddir. Almaniyada belə bir tələbdən ərizənin imzalanması zərurətinin irəli gəlməsi nəticəsi çıxarılır. Eyni zamanda, İPM-in 86.1.1-ci maddəsi də hüquqi müdafiə vasitələri üzrə icraatda şikayət ərizəsinin imzalanmalı olmasını nəzərdə tutur. Apellyasiya və kassasiya şikayətlərinə münasibətdə imzalanma tələbi ilə bağlı MPM-də də müvafiq müddəalar nəzərdə tutulmuşdur.

Sual 2: Kassasiya instansiya məhkəməsində şikayət üzrə icraat zamanı MPM-də olduğu kimi vəkil və ya nümayəndənin göstərdiyi yardıma görə xərclərin dövlət büdcəsindən ödənilməsi mümkündürmü (MPM-dən fərqli olaraq, İPM-də kassasiya instansiya məhkəməsində şikayət üzrə icraat zamanı vəkilin məcburi iştirakına dair norma nəzərdə tutulmamasına baxmayaraq)?

Cavab: Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 61-ci maddəsinin I abzasına əsasən hər kəsin yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım almaq hüququ vardır. İPM-də məhkəmə xərclərinin dövlət büdcəsi hesabına ödənilməsi imkanı nəzərdə tutulmadığı üçün qoyulan sualla bağlı çox güman ki, MPM-in müddəaları tətbiq olunmalıdır. MPM-ə müvafiq olaraq, kassasiya məhkəməsi instansiyasında icraat zamanı məhkəmə xərclərinin dövlət büdcəsi hesabına ödənilməsi təsbit olunmuşdur. Lakin MPM-də nəzərdə tutulan qaydadan fərqli olaraq, inzibati məhkəmə icraatı üzrə kassasiya instansiyası məhkəməsində vəkilin iştirakı zəruri olmadığından MPM-də nəzərdə tutulmuş qaydanın müvafiq qaydada tətbiqi heç də məcburi xarakter daşımır.

 
İPM-in 91-ci maddəsinə dair:

Sual 1: Ərizəçi İPM-in 96.5-ci maddəsindəki şərtlərin mövcud olmadığı halda da ərizəyə bağlılıq səbəbindən işin aşağı instansiya məhkəməsinə göndərilməsini tələb edə bilərmi? 

Cavab: Burada da İPM-in 82-ci maddəsində (bax: həmin maddəyə dair sual 1) olduğu kimi müvafiq qayda tətbiq edilir. Əgər işin müvafiq apellyasiya instansiyası məhkəməsinə göndərilməsi İPM-in 96.5-ci maddəsinə əsasən mümkün olmazsa, o zaman kassasiya instansiyası məhkəməsi ərizədən asılı olmayaraq, özü işin mahiyyəti üzrə qərar qəbul etməlidir.

Sual 2: Kassasiya instansiyası məhkəməsi əslində nəyi yoxlayır? O, məsələn həmçinin sübutları araşdırırmı?

Cavab: İPM-in sistematikasına əsasən apellyasiya instansiyası məhkəməsi mübahisə ilə bağlı işə mahiyyəti üzrə tam həcmdə baxan ikinci instansiya məhkəməsidir. Lakin, kassasiya instansiyası məhkəməsində icraat zamanı isə yalnız aşağı instansiya məhkəmələri tərəfindən hüquq normalarının düzgün tətbiq edilib-edilməməsi yoxlanılır. Bu, o deməkdir ki, kassasiya instansiyası məhkəməsi doğrudan da aşağı instansiya məhkəmələri tərəfindən sübutların araşdırılması yaxud qiymətləndirilməsi zamanı hüquqi nöqsanlara yol verilib-verilməməsini yoxlayır. Lakin, kassasiya instansiyası məhkəməsi aşağı instansiya məhkəməsinin apardığı bu araşdırmanı təkrarlamır və eləcə də özü sübutları qiymətləndirmir. Almaniyada üçüncü instansiya məhkəməsində icraat zamanı tələb edilir ki, yol verildiyi iddia olunan hüquqi nöqsanlara dair dəqiq və konkret izahat verilsin. Əgər burada söhbət sübutların nöqsanlı şəkildə araşdırılması, yaxud qiymətləndirilməsindən, və yaxud ümumiyyətlə sübutların araşdırılmaması, yaxud qiymətləndirilməməsindən gedirsə, o zaman aidiyyəti şəxs ən azından iddia etməlidir ki, xidməti vəzifəyə görə araşdırma aparılması prinsipi, yaxud sübutların araşdırılmasına dair prinsiplər pozulmuşdur.

 
İPM-in 92-ci maddəsi:

Sual: Məhkəmə qərarının apellyasiya qaydasında ləğv olunması üçün mütləq əsaslar mövcuddurmu?

Cavab: İPM-də yalnız kassasiya qaydasında icraat zamanı məhkəmə qərarının ləğv olunması üçün mütləq əsaslar nəzərdə tutulmuşdur (bax: İPM-in 92-ci maddəsi) ki, bunlar da xüsusilə ağır prosessual pozuntulara yol verilən hallarda mövcud olur. Bu müddəanın analogiya qaydasında apellyasiya məhkəmələrində icraata şamil oluna bilinib-bilinməməsi sualının yaranması mümkün olsa da, İPM-in tükəndirici tənzimetmə nəzərdə tutan 81.3-cü maddəsi belə bir imkanı istisna edir.

 
İPM-in 96-cı maddəsi:

Sual 1: Hər hansı bir iş yuxarı instansiya məhkəməsi tərəfindən işlərə kollegiya qaydasında baxan aşağı instansiya məhkəməsinə geri göndərilərsə, həmin məhkəmədə bu işə hansı tərkib baxmalıdır; işə əvvəl baxmış tərkib, yoxsa başqa bir tərkib?

Cavab: Bu məsələ qanunda tənzimlənməyib. Məhkəmələr bu məsələni özləri üçün işlərin bölgüsü planı (bax: İPM-in 6-cı maddəsi) hazırlamaqla və ya MPM-in müvafiq müddəalarına istinad etməklə həll edə bilərlər.

Sual 2: İPM-in 96.7-ci maddəsi apellyasiya instansiyası məhkəməsindəki icraata münasibətdə də tətbiq edilə bilər?

Cavab: Burada söhbət hüquqi müdafiə vasitələrinə dair ümumi prinsipdən gedir. Həmin prinsipə əsasən, aşağı instansiya məhkəməsinin gəldiyi nəticəyə səbəbli əlaqə şəklində təsir etməyən səhvlər yuxarı instansiya məhkəməsinin qərarının yalnız əsaslandırma hissəsində (bunun aşağı instansiya məhkəməsinin qərarının nəticə hissəsini dəyişdirmədən) aradan qaldırılır. Bu, qeyd olunan prinsipin eyni zamanda apellyasiya instansiyası məhkəməsində icraat zamanı müvafiq qaydada tətbiq edilməsini söyləməyə əsas verir. Yəni, apellyasiya məhkəməsinin qərarı ilə birinci instansiya məhkəməsinin qərarının nəticə hissəsi dəyişdirilmədən saxlanıla və buna baxmayaraq, aşağı instansiya məhkəməsinin qərarından fərqli şəkildə əsaslandırıla bilər.

Sual 3: İPM-in 96.5-ci maddəsinin şərtləri mövcud olmadıqda, şikayətçi müvafiq məhdud ərizə ilə kassasiya instansiya məhkəməsini işi apellyasiya instansiya məhkəməsinə göndərməyə məcbur edə bilərmi?

Cavab: bax: İPM-in 87-ci maddəsinə dair 17-ci suala cavab.

 
İPM-in 97-ci maddəsi:

Sual: İddianın geri götürülməsi ilə apellyasiya və ya kassasiya şikayətinin geri götürülməsi arasındakı fərq nədən ibarətdir?

Cavab: İddianın geri götürülməsi İPM-in 55.4 və 55.5-ci maddələrində təsbit edilmiş nəticəni yaradır (bununla bağlı, İPM-in 55-ci maddəsi ilə bağlı verilmiş 1-ci və 7-ci suala bax). Yəni, bu halda ortada qanuni qüvvəyə minmiş hər hansı bir məhkəmə qərarı olmur. Əksinə, apellyasiya şikayətinin (İPM-in 88-ci maddəsi) və kassasiya şikayətinin (İPM-in 97-ci maddəsi) geri götürülməsi, yalnız hüquqi müdafiə üzrə müvafiq icraatı başa çatdırır. Başqa sözlərlə desək, qeyd olunan hallarda əvvəlki instansiya məhkəməsinin (məhkəmələrinin) qərarı qanuni qüvvəyə minir.

 
İPM-in 106-cı maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: Yeni açılmış hallarla bağlı icraat zamanı qəbul edilən qərardadlardan şikayət verilə bilərmi?

Cavab: Bu zaman qəbul edilən hər iki — müsbət, eləcə də mənfi qərar qərardad şəklində qəbul edilir. İPM-in 81.1-ci maddəsindən (bax: orada) irəli gələn ümumi qaydaya əsasən, qanunla başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa (yəni, qərardadlardan şikayət verilməsi istisna edilmirsə), qərardadlardan şikayət verilə bilər. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, yeni açılmış hallarla bağlı icraat zamanı qəbul edilən hər iki qərardaddan şikayət verilə bilər. Yeni açılmış hallarla bağlı icraatın təzələnməsi haqqında müsbət qərardadın qəbul edildiyi halda işə dair ilkin icraat üzrə cavabdehə münasibətdə onun üçün müsbət olan keçmiş məhkəmə qərarı hüquqi qüvvəsini onsuz da itirir.

 
İPM-in 108-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: Hansı hallarda məhkəmədə iddia qaldırılan zaman dövlət rüsumu ödənilməlidir?

Cavab: İPM iddiaçının iddia qaldırılmasından öncə müvafiq bir rüsum ödəməsi vəzifəsini nəzərdə tutmur. „Dövlət rüsumu haqqında“ Azərbaycan Respublikası Qanununun 9.1.12-ci maddəsi də bunu təsdiq edir. Bu məsələ ilə bağlı həmçinin hər hansı xüsusi qayda mövcud olmadığından iddia qaldırılması ilə bağlı rüsum ödənilmir.

 
İPM-in 108.4-cü maddəsi:

Sual: Fərz edək ki, məhkəmə qərarının nəticə hissəsində xərclər məsələsinin həlli (və ya xərclər məsələsinin bir hissəsinin həlli) səhvən unudulmuşdur. Belə olan halda məhkəmə qərara özü düzəliş edə bilərmi? Əgər edə bilərsə, o bunu hansı müddət ərzində etməlidir?

Cavab: İPM-in 76 və 77-ci maddələrində məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsi imkanı nəzərdə tutulmamışdır (əgər söhbət İPM-in 76.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş mənada „aşkar yanlışlıq“dan getmirsə). Ona görə də sözügedən hallarda İPM-in 1.2-ci maddəsinə əsasən MPM-in müvafiq müddəalarının tətbiqi barədə düşünmək olar və bu müddəaların tətbiqi inzibati prosesin prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməyəcək. Bu o deməkdir ki, məhkəmə qərarına sonradan düzəlişlər edilməsinə dair MPM-in müddətlə bağlı müvafiq müddəaları da şamil olunmalıdır. Lakin məhkəmə qərarına düzəlişlərin edilməsi hər bir halda onun qanuni qüvvəyə minməsinə qədər baş verə bilər (bax: İPM-in 78-ci maddəsi).

 
İPM-in 110-cu maddəsi:

Sual 1: Uduzan tərəf kimi cavabdeh İPM-in 110.1-ci maddəsinə əsasən iddiaçının ödəmiş olduğu məhkəmə rüsümlarını, hətta o, rüsümlardan azad olduğu halda belə ödəyirmi?

Cavab: Rüsumlardan azad olunmaq tərkibi yəqin ki, ancaq birbaşa olaraq cavabdehin üzərinə düşən rüsumlara aid edilir. İddiaçının ödəməli olduğu rüsümlara isə şamil edilmir. İddiaçı işi udduğu halda onları ödəmək lazımdır.

Sual 2: İPM-in 110.6-cı maddəsinə əsasən udma ehtimalını vermək mümkün olmadıqda və ya bunu vermək çox çətin olduqda, hansı qayda qüvvədə olur?

Cavab: Udma ehtimalı barədə sual açıq olduğu halda xərclərin yarıbayarı bölünməsi və ya İPM-in 113-cü maddəsində olduğu kimi xərcləri müstəqil şəkildə ödəmək barəsində düşünmək olar. Almaniyada „ədalətlilik“ əsasında qərar qəbul edilir, bununla bağlı məhkəmə təcrübəsində başqa meyar da işlənib hazırlanmışdır: kim həll yoluna könüllü olaraq təşəbbüs göstərmişdirsə, o, da xərcləri daşımalıdır.

Sual 3: Əgər inzibati orqan məhkəmə rüsumlarının ödənilməsindən azaddırsa, bu azadolma iddiaçının və ya məhkəmənin xərclərinin əvəzinin ödənilməsi vəzifəsindən azadolmanı da əhatə edirmi?

Cavab: İPM-in 108.1-ci maddəsi dövlət rüsumları ilə digər ödəmələr və proses iştirakçılarının zəruri xərcləri arasında fərqləndirmə aparır. Ona görə də rüsumlardan azadolma digər ödəmələrə və proses iştirakçılarının zəruri xərclərinə şamil olunmur.

 
İPM-in 111-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 111.3-cü maddəsi hüquqi müdafiə vasitəsinin geri götürülməsi məsələsini də tənzimləyirmi?

Cavab: Müddəa „iddiadan“ danışmasına baxmayaraq, qəbul edilə bilər ki, bununla geri götürülmə nəzərdə tutulur, əks halda geri götürmə ilə bağlı qayda mövcud olmazdı. Bu İPM-in 55-ci maddəsinin (bax: orada) təfsir edilməsində arqument kimi çıxış edir.

 
İPM-in 119-cu maddəsi

Sual 1: İcra məmurlarının fəaliyyəti ilə əlaqədar verilmiş şikayətlərə baxmaq hansı məhkəmənin səlahiyyətinə aiddir?

Cavab: bununla bağlı bax: İPM-in 1.1-ci maddəsi ilə verilmiş 7-ci sual.

 
İPM-in 120-ci maddəsi:

Sual 1: İPM-in 120-ci maddəsinə əsasən cəriməni kim ödəyir?

Cavab: Hər bir halda cərimə vəzifəli şəxs və ya inzibati orqanın rəhbəri hesabına deyil, inzibati orqanın büdcəsi hesabına ödənilir.

 
İPM-in 130-cu maddəsi:

Sual: İPM-ə yeni əlavə edilmiş 130-cu maddə üzrə („Seçki (referendumda iştirak) hüquqlarinin müdafiəsi ilə bağli işlər üzrə icraat“) mübahisələndirilə bilən məsələlərə (daimi) seçki komissiyalarının tərkibi ilə bağlı mübahisələr də aiddirmi?

Cavab: Sözügedən müddəada qısa müddətlərlə bağlı qaydaların təsbit edilməsi bir tərəfdən bu müddəanı yalnız „əsl“ seçki mübahisələrinə, yəni seçkilərin nəticələrinə dair mübahisələrə şamil olunan qismdə təfsir etməyə əsas verir. Digər tərəfdən, bu müddəada „səsvermə günü“ sözlərinin bir neçə dəfə işlədilməsi onu deməyə əsas verir ki, burada söhbət daha çox seçkilərdə iştiraka imkan yaradılması və ya bu iştirakın təmin edilməsi ilə bağlı (bununla əlaqədar həmçinin bax: Seçki Məcəlləsinin 112-ci maddəsi) yarana bilən mübahisələrdən gedir. Əgər bu cür yanaşma əsas götürülərsə (yeri gəlmişkən, bu vaxta qədər MPM-in 25-ci fəslinin predmetini təşkil etmiş bu normanın əvvəllər tətbiqi praktikası da belə bir təfsir yanaşmasını təsdiq edir), onda, prinsip etibarilə, (daimi) seçki komissiyalarının tərkibi ilə bağlı mübahisələr də İPM-ə yeni əlavə edilmiş 130-cu maddənin mənasında mübahisələndirilə bilən məsələ hesab edilə bilər.

 

İİQ-nin 1-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 2: İnzibati orqanların İİQ-nin 1.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş faktiki xarakterli hərəkətləri necə yoxlanılır?  

Cavab: Almaniyadan fərqli olaraq, Azərbaycan Respublikasının “İnzibati icraat haqqında” Qanunu inzibati orqanların faktiki xarakterli hərəkətlərini (yəni, publik hüququ sahəsində baş verən, lakin inzibati akt formasında həyata keçirilməyən fəaliyyət) tətbiq oluna bilən qisimdə élan edir. Sual ondan ibarətdir ki, bu tip real aktlar İİQ-nin hansı müddəaları əsasında yoxlanıla bilər (yoxlanılmalıdır)? Aydındır ki, İİQ-nin inzibati aktlara dair bütün müddəaları (İİQ-nin 57-ci və növbəti maddələri) real aktlara şamil edilə bilməz. Lakin İİQ-nin 10-19-cu maddələrində nəzərdə tutulan ümumi müddəalar tətbiq edilə bilər, bu zaman həmçinin inzibati orqanın müvafiq səlahiyyətinin (İİQ-nin 4-cü maddəsi) olması da şərtdir. Hüquqi dövlət prinsipinə (İİQ-nin 10 və 11-ci maddələri) əsaslanaraq demək olar ki, üçüncü şəxslərin hüquqi statusuna müdaxilə edən bütün real aktların qanuni əsası olmalıdır. Bundan əlavə, İİQ-nin 17-ci maddəsində təsbit olunmuş mütənasiblik prinsipi təbii ki, real aktlara münasibətdə də qüvvədədir.

Sual 3:  İnzibati orqanların İİQ-nin 1.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş faktiki xarakterli hərəkətlərinə dair hansı misalları göstərmək olar?

Cavab: Bu tip real aktlara misal olaraq, inzibati orqanların publik hüquq sahəsinə aid, ancaq inzibati akt olmayan bütün hərəkətlərini göstərmək olar. Məsələn, polis tərəfindən həyata keçirilən təcili tədbirlər, binaların sökülməsi, cinayət-hüquqi əsası olmayan həbslər (yəni, İİQ-nin 3.2.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmamış hallar), eləcə də  dövlət tərəfindən verilən məlumatlar, xəbərdarlıqlar və tövsiyələr.

Sual 4: Real aktların icrasının dönüşü necə həyata keçirilir?

Cavab: Həm İPM (70.3 və 71.1-ci maddələr), həm də İİQ (67.3-cü maddə) inzibati aktların nəticələrinin aradan qaldırılmasına dair tələb hüququ ilə çıxış etmək imkanını nəzərdə tuturlar ki, bu da həmçinin məhkəmə yolu ilə irəli sürülə bilər. Müvafiq tələb hüququnun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, inzibati orqan qanunsuz, yəni, ya məhkəmə qərarı ilə ləğv edilən, ya da inzibati orqan tərəfindən geri çağırılan inzibati aktın icrasının nəticələrini aradan qaldırmalıdır. Eyni prinsip, qanunda göstərilməsə də, real aktlara da aiddir. Bu, İİQ-nin 10 və 11-ci maddələrində və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunmuş hüquqi dövlət prinsipindən irəli gəlir. Bu praktiki baxımdan o deməkdr ki, məsələn, inzibati orqanların müəyyən məhsullar barəsində səhvən etdiyi xəbərdarlıq dövlət tərəfindən geri çağırılmalı, yaxud xəbərdarlığın edildiyi formada təkzib edilməlidir. Düzəlişlərin edilməsi mümkün olmazsa (məsələn, evin sökülməsi zamanı), o zaman İPM-in 2.2.7-ci maddəsinə əsasən yalnız dəymiş ziyanın əvəzinin ödənilməsi imkanı qalır.

Sual 5: Əgər dövlət orqanları öz qərarlarını hazırlayarkən digər dövlət orqanlarının daxili rəyini cəlb edərlərsə, burada söhbət İİQ-nin 1.1 , 1.2-ci maddələrində nəzərdə tutulan, inzibati orqanlar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətdən gedir, yaxud bu məsələ özü birbaşa olaraq məhkəmə tərəfindən yoxlanıla bilməz?      

Cavab: Elə hallar olur ki, bu cür daxili arayışlar dövlət orqanı üçün məcburi xarakter daşıyır; o zaman bu arayışlar tənzimləyici xarakter kəsb edə və həmçinin inzibati akt ola bilərlər (bax: İPM-in 27-ci və İİQ-nin 2.01-ci maddələri). Əgər “kənar” dövlət orqanlarının rəyləri (məs. tikintiyə icazə verilməsi ilə bağlı icraat zamanı) yalnız məsələ üzrə yekun qərarı qəbul edəcək dövlət orqanının məlumatlandırılmasına xidmət edərsə, o zaman onların xaricə yönəlik təsiri olmur. Bu o deməkdir ki, bu halda İİQ-nin 1.2-ci maddəsində nəzərdə tutulan faktiki xarakterli fəaliyyət də mövcud olmuş olmur. Həmçinin, bu müddəa da fəaliyyətin xaricə yönəlik olmasını şərt kimi nəzərdə tutur.

 

İİQ-nin 2.0.2-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual: Planlar, arayışlar, qeydlər, eləcə də inzibati orqanların rəyləri və məlumatları hansı hallarda inzibati akt xarakterinə malik olurlar?

Cavab: Bu, adları çəkilən sənədlərin müəyyən məsələni nizama salmaq xarakterinə malik olub-olmamalarından, yəni hüquqi vəziyyəti hər hansı bir şəkildə dəyişib-dəyişməmələrindən asılıdır. Arayışlar o zaman inzibati akt xarakterinə malik olurlar ki, onlar üçüncü şəxslər üçün məcburi olsunlar. Planlar və qeydlər isə hüquqi vəziyyəti dəyişdirdikləri təqdirdə inzibati akt sayılırlar. Belə hüquqi aktların daxili prosedurlar çərçivəsində başqa bir inzibati orqan üçün məcburi qüvvəyə malik olması onların inzibati akt sayılmalarını güman etmək üçün məcburi amil olmasa da, inzibati akt kimi qiymətləndirmə baxımından meyar qismində çıxış edir. Bu kimi hallar inzibati aktların məhz bir neçə inzibati orqan tərəfindən qəbulu zamanı tez-tez baş verir. Lakin belə bir halın mövcudluğu (yəni, hüquqi aktın başqa bir inzibati orqanın daxilində məcburi qüvvəyə malik olması) hələ „xaricə münasibətdə“ qayda müəyyən edilməsi anlamına gəlmir. Bu həmçinin hüquqi aktın „xaricə münasibətdə“ kənar bir qəbuledicisinin olub-olmamasından asılıdır (bununla bağlı həmçinin bax: İPM-in 27.0.2-ci maddəsi).

 

İİQ-nin 2.0.10-cu və 2.0.11-ci maddələri:

Sual 1: Ünvanlandığı şəxsə münasibətdə eyni zamanda əlverişli və əlverişsiz olan inzibati aktlar da mövcuddurmu?  

Cavab: Əgər hər hansı inzibati akt bir şəxsə münasibətdə əlverişli və digər şəxsə münasibətdə isə əlverişsizdirsə, bu halda söhbət ikili təsirə malik inzibati aktdan (bax: İPM-in 42-ci maddəsi) gedir. Lakin, elə inzibati aktlar da vardır ki, eyni şəxsin özünə münasibətdə həm əlverişsiz və həm də əlverişli olur. Əgər məs. hər hansı bir qərarla müəyyən edilirsə ki, bir bina müvafiq qanunvericilikdə nəzərdə tutulan anlamda abidə hesab edilir, o zaman bu qərar əlverişli ola bilər (məs. bu binaya münasibətdə vergi güzəştlərinin tətbiqi, abidələr üzrə məsul qurum tərəfindən vəsaitlərin ayrılması). Lakin, bu qərar eyni zamanda əlverişsiz də ola bilər (məs. binada dəyişikliklərin aparılmasının qadağan edilməsi).

Sual 2: Tikintiyə icazə alınması ilə bağlı inzibati orqana verilən ərizənin rədd edilməsi, yaxud qismən təmin edilməsinə dair verilən qərar (məs. dördmərtəbəli evin əvəzinə üçmərtəbəli evin tikintisinə icazə verilir) əlverişsiz inzibati akt sayılırmı?

Cavab: Xeyr, tikintiyə icazə alınması ilə bağlı verilən ərizə yalnız qismən təmin edilir. Bu halda inzibati orqanın həmin qərarına qarşı qaldırılacaq müvafiq iddia beləliklə, mübahisələndirmə haqqında iddia deyil, dördmərtəbəli evin tikintisinə bütünlüklə icazənin verilməsinə yönəlmiş məcburetmə haqqında iddia olacaq. Beləliklə: İnzibati orqanın evin dördüncü mərtəbəsinin tikintisinin rədd edilməsi ilə bağlı qərarı ləğv edilir və inzibati orqanın üzərinə bu mərtəbənin də tikintisinə icazənin verilməsi ilə bağlı öhdəlik qoyulur. Həmçinin bax: İPM-in 33-cü maddəsinə dair 1-ci sual!

İİQ-nin 3-cü maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: İİQ-nin 3.2.1-ci maddəsinə əsasən polis tərəfindən həyata keçirilən hansı tədbirlər İİQ-nin və bununla da inzibati məhkəmə nəzarətinin tətbiq dairəsinə aid deyil? 

Cavab: Almaniyanın „İnzibati icraat haqqında“ Qanunu da polis tərəfindən cinayət təqibi ilə əlaqədar həyata keçirilən tədbirlərdə tətbiq edilmir. Digər tərəfdən, polis tərəfindən həyata keçirilən elə tədbirlər vardır ki, onların yoxlanılması səlahiyyəti inzibati məhkəmələrə aiddir və həmin tədbirlər İİQ-yə əsasən dəyərləndirilməlidir. Bu cür tədbirlərə misal olaraq, nümayişlərin dağıdılmasıni, nəzarət, ölkədən çıxarma (deportasiya) və s. üzrə tədbirləri göstərmək olar. Almaniyada bununla bağlı fərqləndirmə üçün meyar qismində, tədbirin məqsədinin sözün əsl mənasında cinayət təqibinə yönəlib-yönəlməməsindən ibarət olması (yəni, cinayətkarın axtarışı və s.), yaxud söhbətin ümumi olaraq təhlükənin qarşısının alınması, yaxud ehtiyat tədbirlərindən gedib-getmənəsi çıxış edir. Beləliklə, polis tərəfindən həyata keçirilən tədbirlərin İİQ-nin və bununla da inzibati məhkəmə nəzarətinin tətbiq dairəsinə aid olub-olmamasında müvafiq tədbirin arxasında cinayət-hüquqi əsasın mövcudluğu həlledici rol oynayır.

 

İİQ-nin 3.2.2-ci  maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: İnzibati icraatla əlaqəli hərəkəti və inzibati xətaların təqibinə yönəlmiş hərəkəti bir-birindən necə fərqləndirirlər?

Cavab: Bu fərqləndirmənin aparılması həmçinin Almaniyada da çətinlik törədən bir məsələdir. Polisin sırf cinayət-hüquqi və inzibati xəta əleyhinə hərəkəti (izibati xətanın təqibi) İİQ və beləliklə də həmçinin İPM-in tənzimləmə predmetinə aid deyil. Polis tərəfindən sadəcə olaraq təhlükənin qarşısının alınması halı isə fərqli haldır və bu zaman edilən hərəkətlərə İİQ və İPM-ə əsasən qiymət verilməlidir. İcazəsiz keçirilən nümayişin dağıdılması məsələn polisin təhlükənin qarşısının alınmasına yönəlmiş hərəkəti olduğu halda, polis tərəfindən şəxsin şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi və ona qarşı sanksiyaların tətbiqi inzibati xətalar haqqında qanunvericiliyə əsasən qiymətləndirilməlidir. Həyata keçirilən konkret tədbirin mahiyyəti və məqsədi və onun tədbiri həyata keçirənin icra etdiyi funksiya ilə bağlılığı yuxarıda qeyd olunan fərqləndirmənin aparılması üçün nəzərə alınacaq məqamlardır.

İİQ-nin 21.1-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: İnzibati icraat zamanı şəxsin dinlənilməməsi halı qəbul edilən inzibati aktın hər bir zaman (formal olaraq) qanunsuz olmasını şərtləndirirmi?

Cavab: Almaniyada mövcud olan fikrə əsasən, bu hallarda söhbət qəti olaraq qanun pozuntusundan getmir, daha doğrusu bu zaman şərait nəzərə alınmalıdır. Belə hesab edirlər ki, inzibati icraat zamanı aparılmayan dinlənilmə məhkəmə icraatı zamanı sonradan da aparıla bilər. Əgər, belə olmazsa, şəxsin dinlənilməməsi yalnız o zaman inzibati aktın qanunsuz olmasına gətirib çıxarır ki, nə zaman ki, hesab edilir ki, şəxsin dinlənilməsi inzibati orqanın başqa bir nəticəyə gəlməsinə səbəb olardı. Diskresion səlahiyyətlər çərçivəsində qəbul edilmiş inzibati aktlara münasibətdə məsələn bu cür hal baş verə bilər, nə zaman ki, inzibati icraatda maraqlı şəxs inzibati orqanın ümumiyyətlə görmədiyi və başqa bir nəticəyə səbəb ola biləcək mövqeyə (nöqteyi-nəzərə) diqqəti yönəltmiş olsun.
İİQ-nin 35-ci  maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: Şəraitin dəyişdiyi halda, artıq qüvvəyə minmiş, təqaüd ilə bağlı çıxarılmış qərar, yaxud həmçinin əlverişsiz inzibati akta münasibətdə necə hərəkət etmək lazımdır?

Cavab: Bu halda İİQ-nin 35.1.1-ci maddəsinə əsasən inzibati aktın dəyişdirilməsi ilə bağlı inzibati orqana ərizə ilə müraciət edilir. İİQ-nin 67.2, yaxud 68.2-ci maddələrinə əsasən ərizə ilə müraciət edilməsi bu hallarda mümkün deyil, çünki qeyd edilən hər iki müddəa yalnız inzibati aktın lap əvvəldən qanunsuz, yaxud qanunauyğun olması hallarına şamil edilir və beləliklə, şəraitlə əlaqədar sonralar baş vermiş dəyişikliklər halını əhatə etmir. Həmçinin, İİQ-nin 34-cü maddəsində nəzərdə tutulan hal da bizim hallara uyğun gəlmir, çünki bizim halda  məhz bu müddəanın anlamındakı „həmin“ işdən söhbət getmir.

İİQ-nin 62-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: İddia müddətləri ilə bağlı sübutetmə vəzifəsinə dair məsələ necə tənzimlənir?

Cavab: Müddətin axımının başlanması ilə müddətin bitməsi bir-birindən fərqləndirilməlidir. İİQ-nin 62.3-cü maddəsindən məlum olduğu kimi inzibati aktın maraqlı şəxsə göndərilməsi, beləliklə də müddətin başlanması ilə bağlı sübutetmə vəzifəsini inzibati orqan daşıyır. İddiaçının məhkəmədə vaxtında iddia qaldırıb-qaldırmaması sualı ortaya çıxarsa məsələ başqa hal ala bilər. Adətən iddia ərizəsinin məhkəməyə daxil olması məhkəmənin möhürü, beləliklə sənədlə sübut edilir. Belə olmadıqda – məsələn, möhür ərizə daxil olandan sonrakı tarixi əks etdirdikdə -, o zaman iddiaçı möhürün səhv vurulduğunu sübut etməlidir. Bununla bağlı sübut olmazsa, o halda iddiaçı iddia ərizəsini məhkəməyə vaxtında verdiyini sübut etməli olacaq. İddia müddətinə əməl olunması iddiaçı üçün hüquqi baxımdan əlverişli bir haldır və beləliklə də o, ümumi prinsiplərə əsasən həmin halı da sübut etməlidir. Lakin, ayrı-ayrı hallardan asılı olaraq, yəni məsələn, güman edildikdə ki, müddətə əməl olunmuşdur, o zaman sübutetmə vəzifəsini qarşı tərəfin daşıdığını da düşünmək olar.

 

İİQ-nin 67.3-cü maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: Bu müddəaya əsasən inzibati orqan qanunsuz əlverişsiz inzibati aktı hər bir halda ləğv etməlidir. İddiaçı inzibati aktın artıq mübahisələndirilə bilməyən inzibati akt olmasından sonra da məcburetmə haqqında iddia qaldıra bilərmi?    

Cavab: Burada problemli məsələ inzibati aktın mübahisələndirilə bilməməsi məsələsidir. Məcburetmə haqqında belə bir iddia mümkün hesab edilərsə, o zaman mübahisələndirmə haqqında iddianın müddətinin keçməsindən sonra inzibati aktın mübahisələndirilə bilməməsi məsələsi artıq mənasız olmuş olur. Almaniyada inzibati orqan inzibati aktı ləğv etməyə məcbur deyil, əksinə onu ləğv edib-etməmək baxımından sərbəstdir. Yəni, inzibati orqan artıq mübahisələndirilə bilməyən inzibati aktın saxlanılmasına qərar verə bilər. Buna qarşı qaldırılan iddia yalnız bu arada şəraitin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyi halda ümidverici ola bilər. İİQ-nin 67.3-cü maddəsinin             1-ci cümləsindəki “ləğv olunmalıdır” ifadəsi beləliklə, çox təhlükəlidir.

Sual 2: Şəraitin dəyişdiyi halda, artıq qüvvəyə minmiş, təqaüd ilə bağlı çıxarılmış qərara, yaxud həmçinin əlverişsiz inzibati akta münasibətdə necə hərəkət etmək lazımdır?

Cavab: Bu halda İİQ-nin 35.1.1-ci maddəsinə əsasən inzibati aktın dəyişdirilməsi ilə bağlı inzibati orqana ərizə ilə müraciət edilir. İİQ-nin 67.2, yaxud 68.2-ci maddələrinə əsasən ərizə ilə müraciət edilməsi bu hallarda mümkün deyil, çünki qeyd edilən hər iki müddəa yalnız inzibati aktın lap əvvəldən qanunsuz, yaxud qanunauyğun olması hallarına şamil edilir və beləliklə, şəraitlə əlaqədar sonralar baş vermiş dəyişikliklər halını əhatə etmir. Həmçinin, İİQ-nin 34-cü maddəsində nəzərdə tutulan hal da bizim hallara uyğun gəlmir, çünki bizim halda  məhz bu müddəanın anlamındakı „həmin“ işdən söhbət getmir.

İİQ-nin 73-cü maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: Əgər inzibati aktdan şikayət verilməsi artıq mümkün deyilsə (məsələn, “İnzibati icraat haqqında” Qanunun 73.1-ci maddəsində şikayətin verilməsi üçün nəzərdə tutulmuş müddətin ötməsinə görə), lakin şikayət instansiyası buna baxmayaraq, şikayətə mahiyyəti üzrə baxıb qərar qəbul edərsə, müvafiq inzibati akta qarşı vaxtında qaldırılmış iddia (mübahisələndirmə haqqında iddia) mümkün sayıla bilərmi?

Cavab: Almaniyada şikayət instansiyasının inzibati aktdan şikayətin qeyri-mümkünlüyü amilini inkar edə bilib-bilməməsi mübahisəli məsələ olsa da, aşağıdakılara dair fikir eyniliyi mövcuddur. Belə ki, əgər mahiyyət üzrə qəbul olunmuş qərar (qərar şikayətin mahiyyət/məzmun baxımından rədd edilməsi ilə bağlı olsa da/şikayət təmin olunduqda isə hər bir halda) üçüncü şəxslərin hüquqlarını pozarsa (məsələn, qonşu tikintinin sifarişçisindən gecikmiş şikayət verdikdə), bu zaman şikayət instansiyasının müddətə riayət etməsi məcburidir. Əks halda, şikayət instansiyasının bu kimi hallarda mahiyyət üzrə qəbul etdiyi qərar qanunsuz olardı. Beləliklə, barəsində şikayət verilməsi artıq mümkün olmayan inzibati akta qarşı iddia qaldırılması yolverilməzdir (iddia müddətinin ötdüyü hallarda olduğu kimi).

Digər hallarda (yalnız ikitərəfli münasibətdə) məhkəmə təcrübəsi əsas etibarilə, şikayət instansiyasının (diskresion səlahiyyətə əsasən, yəni, yalnız onun problemi ümumiyyətlə sezdiyi və aşkar surətdə həll etdiyi hallarda) müddətin ötürüldüyünü inkar etməsinə/nəzərə almamasına yol verir.  Bu yanaşmanın əsaslandırılması üçün bildirilir ki, iş/məsələ hələ inzibati icraat mərhələsindədir və ilkin inzibati orqan eyni inzibati aktı bir dəfə də qəbul edə və bununla da müddət məsələsini əhəmiyyətsizləşdirə bilər. Hüquq elmi ədəbiyyatı isə qeyd olunan yanaşmanın əleyhinədir. Orada əksini tapmış fikirlərə görə, inzibati şikayətin verilməsi müddəti də iddia müddəti kimi qanunla müəyyən edilmiş bir müddət olduğundan buraya inzibati orqanın diskresion səlahiyyətinin tətbiqi yolverilməzdir. Sözügedən yanaşmanın əsaslandırılması üçün yaxşı dəlil qismində Azərbaycan IIQ-nin 73.3-cü maddəsi çıxış edə bilərdi. Belə ki, şikayət instansiyası müddəti onsuz da inkar edə/nəzərə almaya bilərsə, bu zaman müddətin bərpası məsələsinə lüzum qalmazdı.

 

İİQ-nin 82-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: İİQ-nin 82-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hallarda (icra məmurları tərəfindən icra) məhkəmə qərarı heç vaxt zəruri hesab olunmur?

Cavab: Qanunun mətnindən aşkar olaraq belə çıxır ki, sözügedən hallarda əlavə məhkəmə qərarının çıxarılmasına ehtiyac yoxdur. Lakin görünür ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi bu məsələyə başqa cür yanaşır və hər halda mülkiyyətə (torpaq mülkiyyətinə) müdaxilə hallarında (köhnə vergi hüququ ilə bağlı yaranan situasiyalarda) müvafiq olaraq mülki hüquqa uyğun olaraq çıxarılmış məhkəmə qərarının mövcud olmasını tələb edir. Belə məlum olur ki, bu ciddi tələb “normal” ödəmə tələblərinə və daşınar əmlakla bağlı icra tədbirlərinə ºamil olunmur. Ona görə də qanunun mətninə uyğun olaraq, inzibati aktın özü icra məmuru tərəfindən həyata keçirilən icra üçün yetərlidir.

 

İİQ-nin 82.2-ci maddəsi ilə bağlı:

Sual 1: İcra prosesi necə baş verir və icraya qarşı necə etiraz etmək olar?  

Cavab: Pul tələblərinin inzibati aktlar vasitəsilə icra edilməsi İİQ-nin 82.2-ci maddəsində sadə şəkildə tənzimlənmişdir. Pul tələbini müəyyən edən inzibati aktın artıq mübahisələndirilə bilmədiyi andan inzibati orqan özü bu inzibati aktı yeni bir icra aktı ilə icra edə bilər. Bu səbəbdən inzibati orqanın maraqlı şəxsə qarşı iddia qaldırmasına ehtiyac yoxdur.

Mühüm qeyd: Doğrudur, maraqlı şəxs icra aktına qarşı mübahisələndirmə haqqında iddia qaldırılması, yaxud şikayət verilməsi ilə özünü müdafiə edə bilər. Lakin, onun pul tələbini müəyyən edən inzibati akta qarşı etirazı istitsna edilir, çünki bu inzibati akt artıq mübahisələndirilə bilməyən inzibati aktdır. Maraqlı şəxs yalnız iddia edə bilər ki, bu inzibati akt bu arada borcun ödənilməsi yolu ilə, yaxud digər şəkildə artıq etibarsız olmuşdur.